Asymmetry

Pas na een tijd begrijp je waar dit boek je heen brengt. Eerst ben je wat in de war, begrijp je niet helemaal goed hoe de drie onderdelen van dat ene boek met elkaar te maken hebben. Tot je nadenkt over de meest eenvoudige aanwijzing: de titel. En dan ga je ineens heel erg veel sleutels zien. Asymmetry van de Amerikaanse Lisa Halliday (vertaald als Asymmetrie) is een heel bijzonder boek. Het heeft iets met spiegels. Het heeft iets met grenzen, tussen jong en oud, tussen man en vrouw, tussen het Westen en het Midden-Oosten, tussen literatuur en werkelijkheid, tussen versies van onszelf. Het is een boek dat onbewust speelt met wat je ziet en niet ziet. Het is een boek dat je op een dwaalspoor lijkt te zetten, maar dat je nadien veel beter lijkt te zien.

Het boek bestaat uit drie delen. In het eerste deel, Folly, krijgen we het relaas van een liefdesaffaire tussen de jonge Alice, die werkt voor een uitgeverij, en de veel oudere bekende schrijver Ezra Blazer. (Die schrijver blijkt in werkelijkheid deels geïnspireerd door Philip Roth, met wie Lisa Halliday ooit een korte relatief heeft gehad.) Alice droomt ervan ooit zelf een boek te schrijven, maar ze zit in een toestand van wachten. Op dat moment komt Ezra Blazer in haar leven. Ze krijgen een heftige relatie, die in fragmenten beschreven wordt. Hij overlaadt haar met cadeaus. Ze hebben discussies over wat literatuur moet zijn. Hij wil de wereld daarbuiten niet al te zeer binnenbrengen in de literatuur. Zij denkt daar anders over, maar weet niet of ze het zou kunnen. Dit alles speelt zich af terwijl de Verenigde Staten Irak binnenvallen. De wereld komt dus ook wel een beetje tussen hen in. Hij verwijst naar allerlei auteurs en filosofen. Het samenspel tussen de twee is vaak heel grappig, maar tegelijk ook een beetje wrang. De machtsbalans is niet gelijk. Alice lijkt het zelf niet altijd door te hebben, of duwt het weg, of beseft het nog niet. Als lezer heb je wel haar focus, maar je weet weinig of niets over wat ze werkelijk voelt. Het patroon tussen de man en de vrouw is uiteindelijk veel klassieker dan het leek, en dat ondanks de grote zelfspot van de mannelijke schrijver. Blazer heeft ook heel wat gezondheidsproblemen, door zijn leeftijd. Die leiden tot allerlei grappige situaties, maar zorgen ook in de feiten voor ongelijke rollen. Naarmate je de asymmetrie begint te zien, weet je dat de relatie gedoemd is.

Het tweede deel, Madness, heeft een heel andere toon dan het eerste. Amar, een econoom, met dubbele Amerikaanse en Irakese nationaliteit, is op weg naar zijn broer in Irak. Bij een tussenlanding in Londen, wordt hij tegengehouden op de luchthaven. Men laat hem het land niet in. Terwijl ergens achter de glazen wanden een eindeloze bureaucratische veiligheidsprocedure loopt die uiteindelijk tot de conclusie zal komen dat hij het land niet in mag, denkt hij terug aan verschillende momenten in zijn leven. Hij is geboren in het vliegtuig op weg naar de VS. Zijn broer is na een tijd teruggekeerd naar Irak. Amar is gebleven. We krijgen onder meer relaas van een eerdere reis naar Irak, met zijn ouders. Het wordt een helse tocht naar een land dat de gevolgen ondergaat van de geallieerde invasie. De ervaring confronteert Amar als in een spiegel met wie hij is, denkt te zijn, niet kan zijn. je ziet de asymmetrie in erg veel varianten. Het grote en machtige Amerika tegenover het wankele Irak, de willekeur van de lokale machtsverhoudingen en de groeiende chaos in het land, de gelijkenissen en tegenstellingen tussen de twee broers, … In het klein zie je dezelfde mechanismen in de aanpak van de anonieme grenscontrole in Londen tegenover Amar. De willekeur van het systeem. De omgekeerde asymmetrie van de erudiete Amar tegenover de mensen die over zijn lot moeten beslissen heeft geen effect.

Het korte derde deel, Ezra Blazer’s Desert Island Discs, is de weergave van een radio-interview bij een Britse omroep met de schrijver. (Het radioprogramma bestaat trouwens echt, bij de BBC.) Het komt chronologisch ook na de twee andere. De schrijver vertelt aan de hand van een aantal platen die hij kiest over zijn leven. Je hoort hoe de schrijver zijn eigen persona ontwikkelt en hoe hij het niet kan laten om te flirten met de presentatrice.

Door een aantal uitspraken van de auteur in dat interview zie je ineens dat het tweede deel wel eens de roman zou kunnen zijn die Alice in het eerste deel ook al subtiel lijkt aan te kondigen. Er zijn veel kleine details die als motieven doorheen de verschillende delen terugkomen. Er is een spel met referenties, onder meer naar de Alice van Wonderland. Er zijn allerlei spiegels, die inzicht geven in asymmetrieën.

Als je, nadat je het verband tussen de drie delen begint te zien, terug door het boek begint te bladeren, begin je steeds beter te zien hoe ingenieus het is opgebouwd. Wie een rechtlijnig verhaal verwacht, loopt misschien verloren, ergens halfweg. Wie meegaat met het boek en de gaten en spiegels zelf mee begint in te vullen, ziet steeds beter hoe goed het is. Het zegt iets over literatuur, over de mogelijkheid of onmogelijkheid om zo iets te laten zien over het echte leven. Het zegt iets over de wereld van vandaag, over de verwarrende complexiteit van wie we zijn, over machtsverhoudingen (in de kleine en de grote wereld). Het beweegt tussen ernst, humor en melancholie en bespeelt verschillende registers, die zo dan weer iets zeggen over verschillende lagen in de werkelijkheid van de wereld en onszelf en hun al dan niet kenbaarheid. Het zegt iets over wat literatuur kan zijn. Een heel bijzonder boek dus.