Best of Friends

Hoe werkt dat, een diepe vriendschap die teruggaat tot je vroege jeugd? Het heeft iets dat onvermijdelijk is, misschien wel onverwoestbaar. Je hebt elkaar in alle fases van je leven gezien. Je hebt alle kanten van elkaar gezien. Je begrijpt elkaars codes, weet welke ‘ondertitels’ er horen bij elke mogelijke uitspraak van die ander. Maar wat doet de tijd met zo’n vriendschap? Wat gebeurt er als de concrete wereld van machtsverschillen zich gaat moeien? Misschien is een jeugdvriendschap van een andere orde en overleeft ze alles. Misschien verhindert het hele idee van zo’n unieke band je om echt onder ogen te zien hoe je uit elkaar kunt groeien. Dit alles vormt de hoofdlijn van Best of Friends, van de Britse auteur Kamila Shamsie (vertaald als Beste vrienden). Het boek is meeslepend, uitdagend, laat je mechanismen van klasse en kleur zien, en hinkt tegelijk een klein beetje.

Het boek bestaat uit twee grote delen, een eerste in Karachi in Pakistan en een tweede in Londen. In het eerste deel zijn we in 1988. We leren Zahra en Maryam kennen, meisjes van veertien, die samen in dezelfde eliteschool zitten. Maryam is de dochter van een rijke industrieel en is gewend aan een luxueus leven. Zahra komt uit een andere omgeving. Haar vader is een cricketjournalist, haar moeder werkt op een school. Het zijn – zo al snel blijken – de nadagen van dictator Zia. De familie van Zahra is kritisch ten opzichte van de dictatuur, die van Maryam houdt zich niet al te veel bezig met politiek, alleszins niet met een of ander actief streven naar democratisering. En dan sterft de dictator in een vliegtuigongeluk. Een tijdperk komt ten einde. Zahra en Maryam hebben zowat hun hele kindertijd alleen maar die ene man gekend aan het hoofd van hun land. Na de verkiezingen komt dan Benazir Bhutto aan de macht. Een hoopvolle toekomst dient zich aan. Zal zij erin slagen het door mannelijke en oude machtsprivileges gevormde systeem te veranderen?

Dit eerste deel van het boek zindert. Het is alsof je als lezer de kleuren, geuren en geluiden van die bewegende en tegelijk schurende stad kunt voelen. Zahra en Maryam bevinden zich in een kruispunt, tussen invloeden en stormen. Tussen kind zijn en volwassen worden. Tussen oude patronen en nieuwe hoop. Tussen de privileges van rijkdom en het verlangen naar een andere maatschappij. Tussen tradities en de mondiale westerse consumptiecultuur. In een ontluikend lichaam. Het wordt allemaal geweldig beschreven. Je voelt wel hoe er verschillen zijn in de persoonlijkheden van Zahra en Maryam, innerlijke tegenstrijdigheden die misschien nog alle richtingen uit kunnen, of mogelijk toch vooral in de lijn zullen liggen van hun afkomst. Op een avond gebeurt er iets dat hen door elkaar zal schudden, als een soort culminatiepunt. Het zal mee van invloed zijn op de rest van hun leven.

In het tweede deel van het boek zijn we ineens in het Londen van 2019. Maryam en Zahra leven ondertussen allebei daar. Maryam is een durfkapitalist geworden, getrouwd met een vrouw, met een dochter. Ze heeft geïnvesteerd in een app voor gezichtsherkenning. Zahra staat aan het hoofd van een bekende mensenrechtenorganisatie en is een bekende progressieve mediafiguur. Ze heeft een scheiding achter de rug en heeft regelmatig avontuurtjes met foute mannen. Op hun manier zijn ze allebei ‘geslaagde’ migranten die het tot de hogere regionen van de maatschappij hebben gebracht. Om in die positie te komen hebben ze geleerd om het spel van de macht en de media te spelen. In politieke termen staan ze eigenlijk tegenover elkaar. Maryam heeft haar geld gestoken in technieken die door de organisatie van Zahra bestreden worden. Zahra is een bekende activiste, Maryam beweegt in het netwerk van de Tories. Maar hun vriendschap blijft onverwoestbaar. Ze zoeken elkaar steeds weer op. De vriendschap is gebaseerd op een soort onvoorwaardelijke loyauteit van vroeger, op het kunnen lezen van elkaars ondertitels. En misschien ook wel op het niet uitspreken van hun onderlinge verschillen.

Maar de culturele spanningen van de Britse maatschappij (in de periode van de Brexit) zetten druk op hun onaantastbare band. Er wordt hard opgetreden tegen migranten die blijkbaar veeleer van de tweede klasse zijn, nog niet behorend bij de betere cirkels. Enkele gebeurtenissen zetten een cascade van dingen in gang. En wanneer enkele mensen van toen, uit hun jeugd in Karachi, ineens weer op het toneel verschijnen, komt dat alles ineens tussen de twee vrouwen te staan. De fundamenten die maakten dat hun vriendschap alles kon overleven, wankelen.

Kamila Shamsie heeft onmiskenbaar een geweldige pen. De manier waarop ze de complexe en wisselende dynamiek in de vriendschap tussen die twee vrouwen beschrijft is meeslepend. De ene keer vertederd, en dan weer subtiel ontluisterend. Het is fascinerend te zien hoe allerlei vormen van grote en kleine politiek inwerken op de vriendschap. Toch is er ook een gevoel van onevenwicht in het boek. Het kader van die twee levensmomenten in twee steden werkt niet helemaal goed. Dat er zoveel jaar tussen het eerste en het tweede deel zit zou geen probleem mogen zijn, integendeel. Het is interessant dat je kunt zien in het tweede deel hoe iets heel erg gebleven is, ondanks een context die helemaal anders is. Maar om een of andere reden is het kleurrijke uit het eerste deel weg in het tweede, dat bijna een beetje schematisch aanvoelt. De stad is een achtergrond, geen personage. Het conflict bij het einde van het boek lijkt niet helemaal geloofwaardig en laat een wat raar gevoel na, alsof je als lezer heel veel dingen niet hebt mogen zien. Tegelijk voel je in de dilemma’s waarbinnen de twee hoofdpersonages bewegen ook heel erg relevante maatschappelijke vragen. De politiek dringt binnen in het persoonlijke, en het persoonlijke is politiek. Best of Friends is een heel sterk boek, dat tegelijk net niet dat biedt waarop je als lezer hoopte.