De bagage

Een ruwe en intense schoonheid, een hard en tegelijk fonkelend verhaal. Een gezin dat aan de rand van de maatschappij probeert te overleven, in het begin van de 20ste eeuw, met een fascinerende vrouwenfiguur die de spil wordt van een eindeloze reeks verhalen die tot nu doorwerken. Met De bagage schreef de Oostenrijkse schrijfster Monika Helfer het verhaal van haar grootmoeder Maria. Het is een heel bijzonder boek in een wat dwarsige directe stijl waaruit een grote betrokkenheid spreekt. Het sleept je als lezer meteen mee en raakt je erg. Het is een beetje alsof er van een verhaal dat je kunt denken in zwart-wit een korrelige en snel gemonteerde documentaire in kleur is gemaakt.

In het Duits heeft het woord bagage ook de associatie van: buitenstaander, uitschot, arm, marginaal. Het gezin van Josef en Maria leeft aan de uiterste rand van een bergdorp, ver weg van de andere mensen. Bij het begin van de Eerste Wereldoorlog wordt Josef opgeroepen om als soldaat te gaan vechten. Ze hebben op dat moment vier kinderen. Maria is een heel erg mooie vrouw, wat voor allerlei turbulenties zorgt in het dorp. Ze hebben het niet breed. Josef is blijkbaar betrokken bij een aantal handeltjes, al is het nooit helemaal duidelijk wat die werkelijk inhouden. Ze zorgen er alleszins voor dat er soms wat extra geld komt. Josef doet zijn zaken samen met de burgemeester. Josef en Maria zijn een bijzonder koppel. Ze zien elkaar graag, al is de liefde niet verpletterend. Josef houdt ervan om steeds helemaal schoon te zijn en mooie kleren te hebben, wil niet dat hij naar de stal ruikt. Maria droomt af en toe van hoe haar leven zou geweest zijn als ze in stad woonde. Ze is zich bewust van haar schoonheid en wat die teweegbrengt bij anderen. De schoonheid is tegelijk als een vloek.

Josef vertrekt naar de oorlog. In het eerste jaar krijgt hij nog twee keer verlof en komt hij enkele dagen weer naar huis. Hij heeft gevraagd aan de burgemeester om te waken over zijn vrouw. Die doet dat, maar overschrijdt daarbij enkele keren een grens. Dat moet blijkbaar kunnen, het is oorlog, en die vrouw is zo mooi. Bij een bezoek aan de markt leert Maria een man uit het noorden van Duitsland kennen die even haar hart sneller laat slaan, een tragische liefde die snel weer moet uitdoven. Tijdens de oorlog wordt Maria zwanger van haar vijfde kind, Grete. Grete is de moeder van de schrijfster van dit boek. In het dorp groeien de geruchten dat Josef niet de vader zou zijn van dat kind. Het leidt tot heel pijnlijke situaties met de burgemeester en de priester in een hoofdrol. Josef zal, terug thuis na de oorlog, nooit spreken met zijn dochter Grete.

Monika Helfer reconstrueert alles wat er gebeurde met Maria en haar kinderen en hoe dat alles doorwerkt tot in het nu. Van alle belangrijke momenten heeft ze de verhalen bij elkaar gesprokkeld. In het boek verwijst ze naar een schilderij van Bruegel dat ze in een museum zag en waarin ze ineens de hele familie leek te herkennen. In dat schilderij is er een grote gelijktijdigheid, zoveel dingen die tegelijk op hetzelfde moment gebeuren. Alsof de tijd wordt ingedikt. In het boek gaan de verhalen heen en weer door de tijd. De dingen worden niet zozeer netjes chronologisch verteld, maar wel in een pulserend ritme van associaties. De schrijfster komt zelf mee in beeld, als een alwetende verteller die de verhalen regisseert. Het is evenwel geen afstandelijke verteller. Je voelt als lezer een grote emotionele betrokkenheid. Het is alsof alle verhalen er in een lange geut uitstromen, alsof ze al een hele tijd wachtten om verteld te worden.

De stijl die Helfer gebruikt is heel bijzonder. Het is geen gepolijste stijl. Soms wringen de zinnen een beetje, soms zijn ze ineens heel poëtisch. Soms wordt er in een korte droge zin een heel verhaal gesuggereerd dat onverteld blijft. De zinnen oordelen niet. De figuur van Maria is fascinerend complex. Ze is ook tragisch, slachtoffer van de tijd en de plek waar ze leefde. De manier waarop sommige mannen menen te mogen ‘beschikken’ over haar of denken te mogen oordelen over hoe ze leeft, is erg pijnlijk. Je kijkt mee als lezer, ziet het gebeuren. Je ziet welke keuzes ze maakt, je ziet haar zinnelijkheid en haar zwijgzaamheid. Maar wat er echt door haar hoofd gaat, kun je vaak enkel vermoeden. Je ziet wat die ene glimp van een grote tragische liefde met haar doet, je ziet hoe ze haar gezin overeind probeert te houden. Je ziet hoe het verhaal van haar leven sporen nalaat in de generaties na haar.

De bagage is een relatief korte roman met de kracht van een veel dikker boek. Je voelt dat dit een noodzakelijk boek is, dat moest worden geschreven. Monika Helfer doet dat op een geweldige wijze in een soort ruwe directe zachtheid, waar je als lezer heel dichtbij mag komen, zonder dat je de dingen echt aan kunt raken. Heel bijzonder.