Een vrouw, haar dochter en een kleindochter. De tijd stroomt door hen heen. Het verlangen en de pijn worden doorgegeven van de ene naar de andere generatie. Terwijl wordt de taal veroverd. Misschien kun je daarmee aan de wereld duidelijk maken wie je bent en waar je het verdient dat je gezien wordt. Misschien kun je daarmee beter antwoorden op beelden die anderen van je hebben, kun je je bevrijden van anderen die willen bepalen wie jij bent. Misschien volstaat dat echter niet om de pijn te helen. Misschien kun je maar een half leven leiden. Die dingen bewegen in de roman Half leven van Aya Sabi. Een roman die je laat kennismaken met werelden die je niet kende. Een roman die je meetrekt in een stroom van woorden. En een roman die je soms wegduwt en verwart.
Het boek verbindt de levens van drie vrouwen. De meeste aandacht gaat naar het verhaal van Fatna. We leren haar kennen in de jaren vijftig van de vorige eeuw in Marokko. Op de achtergrond is de onafhankelijkheidsstrijd van het land aan de gang. Fatna komt van een plek waar die wereld ver weg is. Als jonge vrouw heeft ze al twee huwelijken achter de rug wanneer ze terechtkomt in een groot huis in de stad. Daar zal ze als kokkin werken. De vrouw des huizes speelt een actieve rol in het verzet tegen de Fransen. Fatna is opgegroeid in een wereld die rijk is aan betekenissen en verhalen. Al kan ze niet lezen en schrijven, ze weet heel veel. Tegelijk zijn er veel codes, over wat je plaats is als vrouw, tegenover mensen die hoger geplaatst zijn in de maatschappij, … Die dingen schuren door haar heen. Ze heeft een enorme organische kennis over eten en hoe het te maken. Het is haar taal. Ze weet zelfs niet of ze wel wil leren lezen en schrijven. Ze zwijgt vooral. Tegelijk wil ze zichzelf verliezen in het eindeloos schoonmaken van de dingen, bijna dwangmatig, als iets dat haar een gevoel van controle geeft. De druk van wie ze als ‘vrouw van’ zou moeten zijn is groot. Het lijkt alsof dat de enige vorm van zijn is, een plek die afgeleid is van een ander. Maar in haar is er ook een verlangen om haar eigen weg te gaan. Samen met het land op de achtergrond wordt ze in dat huis waar een vrouw de regels van het spel bepaalt meer zelfstandig. Het is alsof ze letterlijk en figuurlijk in haar eigen lichaam komt. Ze vindt een liefde die haar warm maakt vanbinnen. Uiteindelijk zal ze vertrekken uit Marokko om te gaan wonen in Nederland.
Er zijn nog twee andere stemmen in het boek. Er is dochter Hamouda, geboren in Nederland. Ze schrijft brieven naar een man in Marokko, van wie ze hoopt dat die haar echtgenoot zal worden. Via haar brieven krijg je als lezer een vermoeden van wie Fatna geworden is in dat nieuwe land. De zelfstandigheid die ze op haar context veroverde, heeft er niet voor gezorgd dat ze een veilige warme plek kan zijn voor haar dochter die al een deel is van de andere wereld waar ze naartoe is gegaan. Het zwijgen is als een kille plek geworden. En er is kleindochter Shams die we leren kennen via enkele vlammende essays. Shams zit in de academische wereld, heeft de taal volledig veroverd en wil die inzetten om te vechten tegen het onrecht van kapitalisme, patriarchaat, kolonialisme, … De woorden zijn een obsessie, net als het schoonmaken was bij haar grootmoeder. Shams leeft ook in een gespannen relatie met haar moeder. Grootmoeder en moeder hebben hun pijn, verdriet en machteloosheid doorgegeven als trauma’s. Shams wil zelf geen kinderen. Ze is zelfbewust, maar ook nogal arrogant. Achter die grote woorden, helemaal ingeplugd in de discussies van deze tijd, voel je ook eenzaamheid. Misschien had Fatna een geweldige stap vooruit gezet – zeker als je beseft waar ze vandaan komt – en is er in de andere helft van haar leven een soort stagnatie gekomen. Haar hele verhaal, met alle mooie dingen en het gewicht van de dingen, weegt echter op de vrouwen die na haar komen, waardoor die precies maar een half leven kunnen leiden.
Werkt dit alles als boek? Ja en tegelijk ook een beetje nee. Het hele verhaal van Fatna brengt je op een heel lijfelijke manier in een wereld die je nog niet kende. Misschien keek je zelf door codes waarvan je dacht dat je ze niet had, had je ideeën over het leven van vrouwen in Marokko. Misschien wist je helemaal niets over de onafhankelijkheidsstrijd. Je leert een heel complexe vrouw kennen, die door alles heen laveert. Het is alsof je in haar nabijheid de geuren van haar eten kunt ruiken, de temperatuur kunt voelen, met haar lichaam mee kunt denken. De verteller beschrijft alle dingen in veel woorden, misschien in woorden die Fatna zelf helemaal niet zou gedacht of gekend hebben. Maar dat is niet zo erg, je blijft lezen, tot het einde van het boek. Met de twee andere vrouwen, in onbemiddelde stemmen (via een brief of essay) wringt het soms een beetje. Het zijn dan wel hun woorden geworden, ze blijven soms te ver weg. Het is bijzonder moeilijk om je beeld te vormen van wie Hamouda eigenlijk is, waardoor ze een veel vlakker personage wordt dan haar moeder, en dat is jammer. Shams lijkt in een aantal opzichten meer op haar grootmoeder, denk je. Je voelt het vuur en de lichte overmoed. Je voelt de trots om de woorden, maar soms klinken die wel nogal drammerig. Erg veel blijft buiten beeld. Uit al die verhalen en vormen krijg je wel een vermoeden van het gewicht dat is doorgegeven doorheen de generaties. Er is zoveel onuitgesproken pijn, waarmee de een de ander een beetje versmacht. Maar het boek lijkt niet echt helemaal in balans te zijn. Niet in de invulling van de verschillende personages en niet in de woorden die bij elk van hen horen. Nochtans voel je wel dat zelfstandigheid via het veroveren van de taal net een van de centrale lijnen is die de auteur in het boek wil laten zien. En als het de bedoeling is om net aan te tonen hoe die levens half zijn en op hun beurt andere levens half maakt, heb je als lezer toch net te weinig verhaal om er de andere helft van vooral de dochter en de kleindochter bij te denken.
Het boek dat in veel opzichten indrukwekkend en zinderend is, laat je tegelijk een beetje verward achter. Het lijkt niet helemaal in balans te zijn. Misschien is het een boek over het gewicht van het leven van één vrouw in de levens van twee andere vrouwen. Maar ook als je het zo leest, wil je toch iets meer weten over die twee vrouwen, ook al kunnen ze maar een half leven leiden. Maar de vaststelling dat je het boek wel tot het einde in een lange beweging las en dat je nog in verwarring bent wijst erop dat het je de hele tijd meenam. En dat is alleszins sterk.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten