De reparatie van de wereld

Wie ben ik? Hoe kun je die vraag beantwoorden als je de speelbal bent van de tijd, van de Twintigste Eeuw, in een verscheurd Europa? Hoe weet je wat je te doen hebt als je ziet hoe vernietigende mechanismen zich steeds weer herhalen? Sommige mensen bewegen mee, onthouden zich van grote keuzes en laten zich niet zomaar toe-eigenen. Sommige mensen zijn ervan overtuigd dat ze de rechte lijn zien en volgen die trouw. Sommige mensen zijn tot vreselijke dingen in staat, nadat ze zich net iets te gewillig lieten overtuigen door de ‘rattenvangers’. Je kunt er een boek van maken, dat een hele eeuw omvat. Een boek dat soepel beweegt tussen registers. Soms theatraal of filmisch. Vaak licht ironisch. In- en uitzoomend. In verschillende tekstlagen. Vaak genadeloos in de historische analyses. Met De reparatie van de wereld heeft de Kroatische auteur Slobodan Šnajder een weergaloos overrompelend goed boek geschreven dat ook heel erg goed vertaald is door Roel Schuyt.

Het is een in alle opzichten stevig boek. Stevig in omvang en stevig in ambitie. Het houdt je als lezer vast tot de laatste bladzijde. Op elke pagina is er wel iets dat wervelt of verrast. Soms is dat een treffende of schokkende beschrijving, soms is het de onderkoelde manier waarop enigszins belachelijke illusies subtiel onderuit gehaald worden, soms is het een literair spel met vertellers en stemmen, soms is het een magische realiteit die ineens in het verhaal schuift, soms is het een oordeel over de geschiedenis dat je scherper doet kijken naar de dingen. En de hele tijd ben je onder de indruk van de brede adem van de auteur van een boek dat diep ernstig is en tegelijk iets speels heeft.

Het boek beschrijft het levensverhaal van Georg Kempf. Zijn Duitse voorouders zijn in de achttiende eeuw geëmigreerd naar een uithoek van het rijk om daar een nieuw leven te beginnen. In Slavonië vestigden ze zich, en ze werden gezien als Kroatische ‘Volksduitsers’. Georg wordt geboren net na de Eerste Wereldoorlog. In 1943 – en het is dan al behoorlijk woelig in Joegoslavië – wordt hij ingelijfd bij de Waffen SS. Dat gebeurt ‘gedwongen vrijwillig’, mee op basis van zijn veronderstelde identiteit als Duitser. Hij komt terecht in Polen, waar de chaos van de nadagen van de oorlog zich al aankondigt. Wat hij daar doet, begrijpt hij zelf niet helemaal en hij deserteert. Hij dwaalt door het land en komt uiteindelijk terecht bij een Pools-Russische eenheid. De spanning tussen de verschillende verzetsgroepen stijgen. Na het einde van de oorlog keert hij met veel omzwervingen terug naar huis. Het fascistisch regime is afgezet en de communisten hebben de macht overgenomen. Er is een sfeer van chaos, met mensen die vluchten om te ontsnappen aan afrekeningen. Kempf leert Vera kennen, zijn latere vrouw. Zij was tijdens de oorlog actief bij de partizanen en heeft die jaren maar nipt overleefd. Ze is een overtuigde communiste. Kempf is een eeuwige twijfelaar die met afstand naar de dingen kijkt en nooit weet wat hij eigenlijk moet doen, om een rol te spelen in de tijd. Ze krijgen een huis, beginnen aan hun gezamenlijke leven en krijgen een zoon. Het huwelijk houdt geen stand, onder meer door het gewicht van de oorlogsjaren en de politieke discussies die ze voeren. Kempf wordt een niet al te succesvolle dichter die afwezig is als vader. Bij het einde van het boek zie je hoe op de achtergrond het Joegoslavische conflict bezig is en hoe pijnlijke mechanismen zich herhalen. Weer zijn er rattenvangers. Weer wordt er gevochten over identiteiten.

Het is de zoon van Kempf die de eigenlijke verteller is van het boek. Het boek is een soort zoektocht naar wie zijn vader was. Af en toe krijg je in het boek vooruitwijzingen naar het perspectief van de zoon, geboren in 1948. Er zijn ook regelmatig grappige terzijdes, waarbij het nog ongeboren kind commentaar geeft op de gebeurtenissen, als een soort minikoor in een Griekse tragedie. Het verhaal van zijn moeder komt minder aan bod, hij probeert vooral zijn vader terug aanwezig te schrijven. Hij ziet hoe verschillend zijn ouders in de maatschappij stonden. Zijn vader een immer twijfelende toeschouwer die niet weet wie hij is en wat hij zou moeten doen, zijn moeder een overtuigde en rechtlijnige geëngageerde vrouw die erg ver meegaat in het communistisch project.

Via het levensverhaal van Kempf en Vera krijg je als lezer erg veel te zien van die vaak vreselijke Twintigste Eeuw. Bij de omzwervingen in het chaotische Polen stuit je op het diep verankerde antisemitisme bij de bevolking en krijg je een inkijk in de pijnlijke onderlinge strijd tussen de verzetsgroepen. De beschrijving van het communistische project, met dat heel eigen discours, met de illusies en uitwassen (zoals het hele idee van het “rijk van de noodzaak” dat zou voorafgaan aan het “rijk van de vrijheid”), is vaak subtiel hilarisch en ook bitter. Het is alsof een hele wereld terug naar je toe komt, een wereld die in een aantal opzichten nooit weg is geweest. De geschiedenis blijft wegen.

Slobodan Šnajder heeft met dit wervelende en tot nadenken stemmende verhaal een prachtig boek gemaakt. Het is meerstemmig en beweeglijk. Eens het zich op gang getrokken heeft, trekt het je als lezer in een fascinerende stroom. Het gaat over veel dingen tegelijk. Over de geschiedenis en het gewicht ervan, over identiteiten en het potentieel gevaarlijke van het denken in categorieën, over een onmogelijk huwelijk, over engagement en de risico’s van een te starre ideologie, over herinnering en weemoed, over het zoeken naar een vader, en nog veel meer. Misschien is er hoop in het leven, misschien kan er licht zijn in de duisternis. Het oude verhaal waar de titel naar verwijst (het wordt in het boek door een van de personages uitgelegd) belooft dat het mogelijk zou zijn, en dat is een mooie gedachte. De reparatie van de wereld is een in alle opzichten groots boek.