Lessons

Leert het leven je lessen? Is het de tijd, of zijn het de mensen in je leven? Zie je de lessen wanneer ze klaarliggen voor jou, of strompel je door het leven, terwijl de dingen langzaam uit elkaar vallen? Misschien denk je dat je keuzes te maken hebt, misschien denk je dat het jouw vrije wil is die beslist. Misschien is er meer toeval dan keuze. Misschien bepalen de gebeurtenissen in de grote wereld meer wat er met je gebeurt dan je zelf beseft, maar dan wel op een andere manier dan je verwachtte. Misschien zijn het de anderen die keuzes maken, terwijl jij een toeschouwer bent, een speelbal. Al besef je tegelijk dat zo denken iets te gemakkelijk is, alsof het je ontslaat van je eigen verantwoordelijkheid. Het soms onvatbare willoze leven beweegt met op de achtergrond de grote gebeurtenissen in Europa sinds de Tweede Wereldoorlog, waardoor het levensverhaal ook ineens het verhaal van de naoorlogse geschiedenis wordt. De Britse auteur Ian McEwan doet het in zijn dikke roman Lessons (vertaald als: Lessen). Het boek heeft iets van een klassieke Bildungsroman, die het personage Roland Baines volgt doorheen zijn hele leven. Je kunt evenwel niet zeggen dat Baines veel blijk geeft van een nogal rechtlijnige morele en spirituele ontwikkeling. De lessen gaan hem soms vooral voorbij. De grote wereld, met al die bepalende politieke ontwikkelingen, beweegt wel in alle hevigheid, en is veel meer dan enkel een decor dat enkel toekijkt. McEwan doet het allemaal in een indrukwekkend boek dat geen ironie of afstand uitstraalt, maar integendeel een bijna ouderwetse menselijkheid. Het opzet werkt niet altijd even goed, maar dat verhindert je niet om te blijven lezen in dit meeslepende boek, dat vol staat met prachtige zinnen.

Bij het begin van het boek komt de jonge Roland Baines na de oorlog terecht op een Britse kostschool. De Koude Oorlog woedt, de Cubaanse rakettencrisis is op zijn hoogtepunt, wanneer de puber Baines terechtkomt bij een pianolerares. Hij is 14, zij is 25. Hij is bang dat zijn leven voorbij zal zijn nog voor het begonnen is, zij gaat een grens over. Wat er tussen hen gebeurt, zal hem voor de rest van zijn leven bepalen. Het zal hem blijven verwarren. Zijn verlangens botsen met zijn wil, of zijn gebrek daaraan. Misschien had hij de capaciteiten om een belangrijk en bewust leven te hebben. Maar de keuzes die hij niet maakt zorgen ervoor dat hij door het leven drijft, de dingen overkomen hem. Er komt een vrouw in zijn leven. Ze krijgen een kind. Zij verlaat hen, omdat dat voor haar de enige manier is om te worden wie ze kan zijn. Hij leert voor zijn zoon zorgen, sukkelt van het ene in het andere baantje. Hij noemt zich dichter, is dan weer journalist en pianist, verdient wat geld als reclameschrijver. Hij laat kansen aan zich voorbij gaan, laat liefdes uitdoven nog voor ze echt konden beginnen, om er later weer in terecht te komen, tot het noodlot toeslaat. En ondertussen zien we de wereld veranderen, met Tsjernobyl, de val van de Muur, Thatcher en Blair, de Brexit en de pandemie. De hele tijd ben je als lezer bij die wat grijze man die de dingen vooral lijkt te ondergaan. De vrouwen in zijn leven zijn verbonden met grotere verhalen, maken keuzes en betalen de prijs ervoor, ze handelen, en doen dingen waarmee ze anderen pijn doen. Baines blijft eindeloos malen in zijn hoofd, geeft hun de schuld van hoe zijn leven gelopen is, en kijkt tegelijk ook naar hen op. Lessen bieden zich aan, maar hij ziet ze vaak niet, door zijn eigen zelfgenoegzaamheid. Tegelijk groeit er onbewust een soort zachtheid in zijn leven, al ziet hij dat zelf niet altijd. Het is zijn kleindochter die hem ontbolstert en hem een ultieme les geeft over de kracht van verhalen.

De brede ambitie van het boek maakt dat je het op verschillende manieren tegelijk leest. Het is dat heel persoonlijke verhaal van een man die je misschien niet spontaan geweldig sympathiek vindt, maar die je wel heel vertrouwd wordt. Het is bijzonder dat je hem een heel leven mag volgen, als een toevallige spil in een kluwen van verhalen. Zijn verhaal is tegelijk dat van een generatie, de naoorlogse babyboomers. En je krijgt er ook nog eens het verhaal van enkele tientallen jaren Europese geschiedenis bij. Zo vaak gaat het in een roman enkel over het kleine verhaal, dat zich in zekere zin los van de tijd en los van een plaats afspeelt. Alsof personages niet door de tijd bepaald worden. Soms is het personage zelf een actor in een historische roman, met een rol die de gebeurtenissen mee bepaald. In dit boek is Baines meer een toeschouwer of diegene waarop de grote wereld een impact heeft, eerder dan omgekeerd. Dat alles geeft Lessons een soort spankracht die ervoor zorgt dat het persoonlijke verhaal meer perspectief krijgt. Je kunt als personage een beetje willoos heen en weer stuiteren in je leven, aanmodderend met de liefde en met niet vervulde dromen, als een soort stilstand, maar op de achtergrond dendert de grote tijd verder. Dat geeft een heel speciale sfeer aan dit boek, al werkt het ook niet altijd even goed. Soms zie je de constructie iets te goed. Dat zou dan weer erg zijn als McEwan niet zo meesterlijk goed zou schrijven.

Als lezer beweeg je ook door de literaire conventie die een roman is, dat is de code. Hoewel Baines niet gelijk is aan McEwan, zijn er wel heel veel elementen in het boek die uit het leven van de auteur komen. Maar ze zijn gebruikt om er een groter verhaal mee te fabuleren. Het is grappig hoe Baines daar zelf mee worstelt, telkens wanneer hij een nieuw boek leest van de moeder van zijn zoon, en op zoek gaat naar zichzelf. Eigenlijk is het als lezer beter dat je weinig of niets weet van het echte leven van McEwan, waardoor je alleen maar het verhaal hebt.

Wat misschien het meest bijblijft, is de toon van het boek. De mooie trefzekere zinnen, het geduldige ritme, het ontroerende verhaal van zoekende mensen, dat alles straalt een heel diep mededogen uit. De vorm van het boek kiest niet voor een ironische of cynische distantie, integendeel. Het heeft iets ouderwets, iets tijdloos en voelt daardoor als een soort verademing. Het voelt bijna als een geschenk dat je mocht aanwezig zijn bij het verhaal van een klein leven tegen de achtergrond van een groot en immer bewegend decor. Een verhaal dat zacht aanvoelt en je naar jezelf doet kijken in de tijd, niet losgekoppeld ervan. Lessons is een heel bijzonder boek.