Prophet Song

Wat een boek. Wat een indrukwekkend, verschrikkelijk, hartverscheurend, genadeloos boek. Wat een verpletterend bewijs van wat literatuur kan doen. Het neemt je huid over, zuigt je in een werkelijkheid die je adem beneemt en je doet daveren. En was het maar een dystopie. Kon je maar denken dat dit nooit zal gebeuren, terwijl je weet dat het bezig is. Kon je het maar van je wegduwen, terwijl je beseft dat iets dichtbij is gekomen wat anderen elke dag meemaken of zullen gaan meemaken. Zelden haalt een boek je zo onderuit als Prophet Song van de Ierse auteur Paul Lynch (vertaald als Lied van de profeet). Hij doet dat in een vorm die zoveel tegelijk is: verwarrend, lyrisch, lichamelijk en in zekere zin autonoom. Het is alsof een vreselijke, chaotische en desintegrerende werkelijkheid wordt geprojecteerd op de zinnen en woorden die een soort laag vormen tussen waar je als lezer bent en een plek van horror en absurditeit. Hoe verandert een land in een fascistische staat? Je kunt het voelen in je eigen onrust. Hoe overleeft een moeder in een wereld die in elkaar zakt? Dat is het perspectief. Door het zo dichtbij te brengen is er geen afstand mogelijk.

Ierland, ergens niet zo ver van nu. Een nationalistische partij is aan de macht gekomen en heeft een noodwet uitgeroepen. Wat er juist is gebeurd dat tot die toestand heeft geleid, kom je niet echt te weten als lezer, maar dat is eigenlijk niet zo erg. Los van die context, die misschien zou afleiden, kom je als lezer bladzijde na bladzijde te weten hoe democratische rechten stap voor stap worden afgebouwd en hoe een totalitair regime wordt geïnstalleerd. En dat alles ervaar je door de ogen (en door het hele lichaam) van Eilish. Zij werkt als microbioloog en heeft vier kinderen. Haar man werkt voor de leraarsvakbond. Wanneer ze op een avond thuiskomt, komen er twee agenten aan de deur. Ze werken voor de recent opgerichte geheime politie. Ze vragen dat haar man contact opneemt. Hij wil doorgaan met de organisatie van een grote betoging van de vakbond tegen het beleid van de regering. Niet veel later verdwijnt hij. Wat Eilish ook doet, ze krijgt op geen enkele manier informatie over wat er met haar man is gebeurd.

Tegenover haar kinderen probeert ze zo goed mogelijk de normaliteit overeind te houden. Ze wil geloven dat een democratische rechtstaat niet zomaar kan verdwijnen. Ze probeert haar kinderen te beschermen en moet tegelijk ook nog de zorg dragen voor haar vader die elders in Dublin woont en begint te dementeren. Elke dag brokkelt de maatschappij verder af. Ze krijgt het moeilijk op haar werk. Het wordt steeds ingewikkelder om nog aan basisgoederen te komen. Haar zus, die in Canada woont, probeert haar ervan te overtuigen om het land te verlaten, maar dat wil ze niet. De situatie wordt nog ingewikkelder wanneer haar oudste zoon wordt opgeroepen voor het regeringsleger. Ze probeert hem het land uit te krijgen, maar hij treedt toe tot het ondertussen gevormde rebellenleger. Eilish probeert met de moed der wanhoop haar gezin te beschermen, maar er komt geen einde aan de nachtmerrie.

De enorme kracht van het boek zit in het perspectief. Als lezer blijf je de hele tijd bij Eilish. Je maakt mee wat zij meemaakt. Er zijn eindeloos veel dingen die je niet weet, je weet alleen wat zij meemaakt, met haar kinderen, in haar huis, in haar straat, tijdens haar tochten door de stad die een oorlogszone is geworden. Informatie komt tot haar via mensen die haar iets vertellen, via berichten van internationale media. Ze botst op vertegenwoordigers van publieke diensten die tot voor kort goed werkten, in het algemeen belang, en nu helemaal in de perverse logica van het regime zitten. Heel veel mensen zeggen of doen niets, ze zwijgen om te overleven. Anderen kiezen de kant van de nieuwe machthebbers en nemen het recht zelf mee in handen. Eilish doet wat ze kan om het leven zo gewoon mogelijk te laten verlopen, maar is zelf totaal uitgeput. Je kunt allerlei regels bedenken als moeder om controle te krijgen, maar je puberende zoon trekt zich daar niet noodzakelijk iets van aan of je nog kleine baby zeurt gewoon door. Alles glijdt uit je handen. Je instinct neemt het over. Je laveert tussen het geweld en botst uiteindelijk opnieuw op het totalitaire systeem dat met de dag hallucinanter wordt.

Paul Lynch heeft dit alles uitgewerkt in een heel bijzondere vorm. Elk hoofdstuk bestaat uit lange stukken tekst. Je ziet niet meteen het verschil tussen een beschrijvende zin en de dialogen. Je moet telkens een beetje zoeken, wat meteen ook het effect versterkt van een alles omvattende onderhuidse angst. Het is een beetje alsof de tekst het enige huis is waar je kunt zijn. Door de deuren en ramen van het huis waar Eilish is met haar kinderen stroomt de dreiging van buiten naar binnen. Haar ervaringen beleef je via beelden, dromen, innerlijke dialogen. Het geheel is heel erg lichamelijk, vanaf de eerste bladzijde. Als lezer stap je met je hele lichaam in dit boek, en er is geen ontsnappen aan. Iets in je hoopt op een of andere goede afloop of troost, maar die krijg je niet. Het is moeilijk uit te leggen, maar het is alsof de tekst op één plaats blijft, dicht bij Eilish, terwijl alles daarrond uit elkaar valt. De woorden zelf zijn op een bepaalde manier rustig, maar alles wat ze proberen te vatten is het tegenovergestelde. Ze ademen het claustrofobische van je machteloosheid als ouder, van het besef dat je alles aan het verliezen bent en dat er niets is dat de horror kan doen stoppen.

Terwijl je leest, heb je niet veel ruimte in je hoofd om je met een zekere intellectuele afstand te beschermen tegen de waanzin die door je heen gaat. Als je het boek weglegt, besef je dat dit het verhaal is van zoveel mensen, nu al, niet ergens in een vage toekomst. Wat voel je als moeder in Gaza wanneer je probeert je kinderen te beschermen en je geen kant uit kunt? Wat voel je in een land als Syrië tegenover een dictatoriaal systeem waar de internationale gemeenschap uiteindelijk toch niet echt op reageert? Wat voel je in en land als Rusland waar je zelfs kunt opgepakt worden als je met een wit bord op straat gaat staan? Wat is de consequentie van het project van Trump en de gevaarlijke krachten die hem aansturen? Wat heb je al meegemaakt als je als migrant bereid bent om in een wankel bootje te stappen, hopend dat de vrijheid aan de andere kant van het water ligt? Al die dingen zijn in dit boek, omdat het zich afspeelt in Dublin, ineens ‘dichtbij’. Ze doen een beroep op je empathie. En je kunt jezelf niet echt beschermen door te zeggen dat dit een dystopie is, je weet dat deze dingen echt gebeuren in de werkelijke wereld, en mogelijk nog veel realistischer zullen worden als sommige gevaarlijke groepen hun zin krijgen. Na dit boek is dit alles een herinnering in je lichaam, en dat is minstens een indrukwekkende prestatie van Paul Lynch met Prophet Song.