Light Years

Een muzikant komt op het podium. Rustig, een beetje ingetogen, toch ook zelfzeker, maar zonder enige behoefte aan arrogantie of nood aan bewondering. Hij neemt plaats achter de piano, zonder veel gedoe, geen toestanden met grimassen of handen die de lucht ingaan, geen eindeloze concentratie vooraf. Gewoon. En gewoon begint hij te spelen. En als luisteraar valt je mond open door de indrukwekkende harmonieën, de ingenieuze ritmes, de onverwachte wendingen in de muziek, en tegelijk de helderheid die ervoor zorgt dat je de melodie nooit verliest, en onder dat alles een grondtoon van een melancholie die weinig illusies laat maar nooit cynisch wordt en leidt tot een diepe ontroering. Dat gevoel heb je het hele boek door in Light Years van de Amerikaanse auteur James Salter (vertaald als Lichtjaren). Deze roman uit 1975 wordt door velen beschouwd als het beste boek van Salter, een ‘writer’s writer’ die nooit erg beroemd werd maar wel bijzonder gewaardeerd werd door zijn collega’s. Sinds de vertaling van All That Is, zijn laatste boek, kreeg hij in ons taalgebied ondertussen de nodige erkenning.

Het boek is het verhaal van Viri en Nedra, een welgesteld koppel. We volgen hen tussen eind jaren vijftig en halverwege jaren zeventig. Bij het begin van het boek wonen ze in een mooi landhuis nabij de Hudson, samen met hun twee dochters Franca en Danny. Hij is architect en pendelt elke dag naar zijn kantoor in New York. Zij zorgt ervoor dat het huis het knooppunt is van allerlei feestjes. Ze gaat graag naar de grote stad om te winkelen. Ze willen aan hun kinderen het mooist denkbare leven geven. Ze lijken het perfecte gezin, een voorbeeld voor anderen. Ze gaan vriendelijk en voorkomend met elkaar om, respecteren elkaar, en zien elkaar eigenlijk wel graag.

Maar al van de eerste bladzijden zijn er kleine haarscheurtjes merkbaar onder het oppervlak. Alles is er, zo lijkt het toch. Maar er is de subtiele zuigkracht van het gedroomde leven. Viri vindt zichzelf geen goede architect, maar droomt er toch van iets te maken dat een rimpel zou vormen in de geschiedenis, iets dat zou blijven. Nedra wil geen ‘gewoon’ leven en verlangt naar een vrijheid, naar een onbestemd gevoel van ‘zichzelf zijn’.

En ondertussen verglijden de jaren. Hij heeft een geheime verhouding, zij ook. De kinderen worden groot en leren de liefde kennen. Een van de ouders sterft. Er zijn turbulenties bij de vrienden. Het gewone leven eigenlijk. Viri en Nedra maken nog een reis naar Europa, iets waar zij al lang van droomde. De reis is mooi, en confronterend. Even daarna scheiden ze. Wat zich stap voor stap aandiende, voltrekt zich. Niet dat er grote ruzies waren, niet dat ze elkaar de duivel aandoen. De dingen gebeuren, als in een vanzelfsprekend zacht noodlot.

Nedra zoekt daarna haar eigen plek, de vrijheid die ze zo verlangde. Ze is ervan overtuigd dat ze de goede weg heeft gekozen, maar beseft ook dat de grote vervulling van haar verlangen niet komt. Viri blijft ontheemd achter na het vertrek van Nedra. Wat ze hadden samen was niet het grote leven of de grote liefde, maar de leegte die overblijft is nog leger. Hij zal uiteindelijk naar Europa gaan en komt daar bijna per toeval in een ‘nieuw’ leven terecht. Een leven dat mooi zou moeten zijn maar dat hem al heel snel vervult van een grote tristesse.

Dat verhaal op zich is niet wereldschokkend, maar wat de auteur ermee doet is verbluffend en diep ontroerend. Een verteller die inzoomt en weer uitzoomt, commentaar geeft maar nooit oordeelt. Perspectiefwisselingen. Versnellingen en vertragingen in de tijd. Overgangen die vrij bruusk zijn, en toch nauwelijks opvallen. Brede beschrijvingen, waarbij de natuur een levend personage wordt. Die kunnen overgaan op wat soms lijkt op regieaanduidingen voor de personages, om daarna door te schuiven naar spitse dialogen. Dialogen die soms lang en grappig zijn, en dan weer verpletterend veelbetekenend kort. En dat alles in eindeloos mooie zinnen, soepel bewegend tussen registers, maar nooit moeilijk of overbodig. Telkens van een ingedikte schoonheid. Vaak bijna poëtisch ademend. Vaak trefzeker in hun bondigheid. En alles wat niet gezegd wordt, het klinkt door tussen de woorden.

Er is zoveel wijsheid in dit boek. Waarschijnlijk lees je het anders als je zelf twintig bent dan wanneer je hetzelfde boek opnieuw zou lezen als je vijftig bent. Er is de diepe tragiek van het ‘gewone’ leven, maar die wordt nooit met enig cynisme getoond, integendeel. De personages zijn niet groots, ze komen niet na een catharsis tot een of ander fundamenteel inzicht op een manier die je soms ziet in films die absoluut goed moeten aflopen. De personages zijn eigenlijk ook niet altijd geweldig sympathiek. Ze gaan met elkaar geen grote gevechten aan, en ze bereiken hun gedroomde bestemming niet. Ze zijn verloren gelopen, al van het begin, in een verlangen waaraan ze niet kunnen ontsnappen. Ze houden van elkaar, al beseffen ze dat zelf niet altijd.

Het is bijna verbluffend hoe de auteur zijn magistrale literaire techniek inzet zonder dat die ergens ontspoort in zielloze versieringen, integendeel. Er is veel mededogen voor de personages. Er is die diepe melancholische onderstroom, als een rivier misschien wel, die je als lezer vanaf het begin voelt. Je zou iets willen kunnen doen, maar je kunt het niet. Je kunt alleen maar zien hoe die man en die vrouw ‘oud’ zijn, terwijl ze amper meer dan veertig zijn. Terwijl je leest, zie je dat er nog zoveel bladzijden te gaan zijn, en je voelt meteen dat die rivier gewoon verder zal stromen. De troost die je krijgt rust in de mooie zinnen. Bij het begin van het boek denk je soms dat de auteur dat niveau niet zal kunnen volhouden, maar je merkt bladzijde na bladzijde dat je vrees onterecht was.

Wat een boek… Dat is het gevoel dat overblijft na de laatste bladzijde van Light Years van James Salter. Wat een boek kan doen, wat een boek kan weten over de mens en wat een boek bij een lezer kan teweegbrengen, je kunt het allemaal ervaren in dit boek. Wat een boek...