Lincoln in the Bardo

Ze kwetteren wat af, die wezens, in het gebied tussen leven en wat er na dat leven komt. En dat in een boek dat beweegt tussen waarheid en fictie, dat je soms doet duizelen. Waar je je eerst afvraagt als lezer waar je terechtgekomen bent, in welke merkwaardige tussenwereld en in welk bizar boek, besef je na een tijd dat je het eigenlijk heel gewoon bent gaan vinden. Daarbij voel je een zekere gewichtloosheid waardoor je het tragische en het groteske anders en beter ziet. Lincoln in the Bardo (vertaald als Lincoln in de bardo) van de Amerikaanse schrijver George Saunders is een heel bijzonder boek. Het zou best kunnen dat veel lezers het maar niets zullen vinden, of niet over die eerste drempel heen komen. Wie zich wel uit handen geeft, komt in een boek terecht dat in veel opzichten indrukwekkend is. Het lijkt alsof je in een spiegelpaleis rondloopt, vol kleuren en geluiden. De kakofonie van stemmen overweldigt je. Maar je leert iets over wat waarheid zou kunnen zijn en over hoe kwetsbaar een leven is. Terwijl het inzicht komt, wordt de machteloosheid kleiner.

Het verhaal speelt in 1862. De Amerikaanse president Lincoln heeft zijn zoon Willie, gestorven door tyfus, begraven. Lincoln zou enkele keren teruggegaan zijn naar de crypte waar Willie lag, om zijn lichaam in zijn armen te nemen. Als lezer ervaar je het hele gebeuren vanuit de bardo. Dat is een begrip uit het Tibetaans boeddhisme. Het verwijst naar een soort tussenwereld tussen leven en wedergeboorte. In het boek lijkt het een beetje op wat katholieken een vagevuur zouden noemen.

We horen de stemmen van een eindeloze reeks personen die zich daar in de buurt van dat kerkhof bevinden, als een soort geest. Ze beseffen zelf niet dat ze eigenlijk dood zijn. Ze hangen op een of andere manier vast aan een gebeurtenis uit hun leven, en herhalen die in hun verhalen telkens opnieuw. Wat gebeurde heeft geleid tot allerlei lichamelijke misvormingen of merkwaardige toestanden, telkens symbolisch voor iets wat ze blijkbaar niet achter kunnen laten. Ze denken (of maken zichzelf wijs) dat hun doodskist een soort doos voor zieken is.

Als in een luisterspel krijg je telkens het gepraat van al die personen te horen. Een drietal van hen maakt de hoofdmoot uit. Ze lijken vast te zitten in een grotesk ritueel, niet in staat te zien wat er met hen gebeurd is of waar het fout ging en waarom ze in deze merkwaardige tussenruimte zitten. De dood van Willie brengt alles aan het wankelen. De kleine Willie bevindt zich ook in de bardo, kan blijkbaar nog niet verder bewegen. Als kinderen te lang daar blijven, kan het fout gaan, waardoor het opschuiven naar de betere toestand of een nieuwe geboorte kan mislukken.

Het hartverscheurende verdriet van vader Lincoln voor zijn zoon Willie had de wezens in de bardo al erg geroerd. De emoties verwarren hen, maken hen jaloers, en zetten hen aan tot nieuwe inzichten, of de moed om iets te doen wat de link met het voorbije leven kan doorbreken. Ze zoeken manieren om vader en zoon echt bij elkaar te brengen, waardoor Willie weg kan gaan. En zo zien ze, als in een spiegel, hun eigen dood.

De hoofdstukken met de door elkaar pratende stemmen worden afgewisseld met stukken over president Lincoln. Die zijn opgebouwd uit reeksen citaten uit allerlei boeken of teksten over het leven van Lincoln (deels authentiek en deels verzonnen). Zo krijg je een inkijk in het leven van de president en in het bijzonder in de gebeurtenissen omheen de dood van zijn zoon. Je ziet hoe het verdriet hem vanbinnen uit elkaar rukt, terwijl hij tegelijk overeind moet blijven als president die midden in een burgeroorlog zit.

Na een tijdje merk je hoe al die (zogenaamde) getuigenissen in zekere zin lijken op het gepraat van al die wezens in de bardo. Van eenzelfde feit of gebeurtenis lees je telkens andere versies, soms elkaar bevestigend, soms elkaar tegensprekend. Ze denken op zichzelf dat ze een weergave van de werkelijkheid zijn, maar in al hun waarheidsaspiraties raken ze soms alleen maar aan de illusies, net zoals die in zichzelf dolende wezens, die hun illusies niet kunnen zien. Wat is echt, en wat is fake, zou je met woorden van vandaag kunnen zeggen.

Dit klinkt misschien allemaal nogal complex, maar het werkt eigenlijk wel. Vormelijk is het werkelijk verbluffend wat de auteur doet. Het is een caleidoscoop van registers, vaak ook ongelooflijk grappig of scabreus. Doorheen al het gekwebbel en de eindeloze reeks verslagen zie en voel je het diep tragische verhaal van een vader en zijn zoon. Als je een boek over Lincoln zou lezen, zou je misschien hetzelfde afstandelijke gevoel krijgen als bij het kijken naar een foto van dat beroemde hoofd van hem. Je zou een icoon zien. Het bijzondere van dit boek is dat je door die merkwaardige wervelwind van fragmenten en stemmen heen een breekbare mens ziet die in die sinistere plek even het gewicht van de wereld achter zich kan laten. Je kunt als het ware even voorbij de illusies kijken. De waarheid die daar, waar verdriet en liefde elkaar raken, oplicht verandert ook de wezens die ronddolen in die eeuwige herhaling.

Als lezer moet je een aantal rustige zekerheden achterlaten om af te dalen in deze parallelle wereld. In het begin voel je soms een zekere weerstand, verlang je stiekem naar een meer ‘gewone’ doorlopende tekst. Maar ergens onderweg vergeet je dat verlangen en beweeg je mee in die wereld waar je de zwaartekracht van een meer klassieke vorm niet voelt. Je begrijpt nog lang niet alles, maar dat geeft niet. Je ziet de machteloosheid en het kleine falen van die personages. Je ziet de wonderlijke werelden van woorden, vreemde plekken die als spiegels op elkaar inwerken. Je ziet het intense plezier dat de auteur moet hebben gehad bij het in elkaar knutselen van dit bouwwerk. Hoe meer lagen je ziet, hoe meer je ook ziet wat je niet of nog niet weet. Zo besef je dat een meer klassieke roman in zijn meer rustige vorm zelf ook een illusie is. En het mooie is dat je na al die wervelwinden toch heel erg blijft denken aan die kleine jongen, in de armen van zijn vader.

Lincoln in the Bardo overrompelt je, brengt je in de war en ontroert je heel erg diep. Als lezer moet je bereid zijn in de logica van de vorm te stappen. Via die tussenwereld kom je in een andere tussenwereld terecht, ergens tussen werkelijkheden. Pas nadien besef je hoe vanzelfsprekend die eerst rare tussenwereld geworden is. Een boek dat dat kan, is heel bijzonder.