Het zout der aarde

Een oorlog trekt zich op gang. De handtekening van een oude man hier zal het leven van een kleine man daar veranderen. De wereld van keizer en god kantelt. Wat voorspelbaar en geordend was, wordt ineens absurd en tragisch. De wervelende veranderingen worden verteld door de ogen van een ‘niemand’, die daardoor een beetje een iedereen wordt. En dat in een ingehouden satire, die verbluffend goed is geschreven. Het zout der aarde van de Poolse auteur Józef Wittlin verscheen voor het eerst in 1935. Het was het eerste deel van wat een trilogie had moeten worden. Wittlin was een goede vriend van Joseph Roth.

Wat een boek… Wanneer je begint te lezen in de proloog begint het je bijna te duizelen. Zo overweldigend is het allemaal geschreven. Een oude man, de keizer Franz Joseph, staat op het punt zijn handtekening te zetten op een papier dat de Eerste Wereldoorlog in gang zal zetten. Hij is een oude en wat bizarre man, nauwelijks te onderscheiden van andere oude mannen in dezelfde zaal. Allerlei figuren kronkelen rondom hem in een microkosmos waarin de verteller in- en uitzoomt. De wereld is geordend en tegelijk al vol van absurditeit. De keizer zet zijn handtekening. Hij vertrekt weer, en zegt: “Als ik me niet vergis… zal er bloed vloeien.” In de stad begint de nieuwe werkelijkheid, het is oorlog, als een lopend vuurtje rond te gaan. En in heel dat grote keizerrijk trekt de oorlogsmachine zich op gang. Bij het einde van de proloog lees je hoe het boek is opgedragen aan de Onbekende Soldaat. Ergens in de uithoek van het rijk zal Piotr Niewiadowski meegezogen worden in die fatale, niet meer te stoppen, stroom. Hij zal vertrekken voor zijn Odyssee. Al weten we als lezer niet of hij ooit zal terugkeren.

Ergens helemaal in de rand van het keizerrijk woont dus Piotr. Hij werkt als drager op het kleine station van Topory-Czernielica, in het Hoetsoelse bergland. “Het hele leven van Piotr had bestaan uit dragen.” Zijn droom is om een beetje hogerop te geraken. Hij wil graag ook zo’n mooie pet en hij zou graag baanwachter worden. Hij woont in een klein huisje. Hij deelt af en toe het bed met de jongere Magda, maar wil niet met haar trouwen. Hij houdt eigenlijk vooral van zijn hond. In het Pools wil die naam Niewiadowski iets zeggen als ‘onbekend’. Piotr kent eigenlijk alleen zijn eigen wereld, en houdt zich voor dat hij een onderdaan is van de grote keizer, die samen met de grote god de orde der dingen bepaalt. Het treinspoor is normaal enkel een lijn naar de buitenwereld die dient om goederen tot in de uithoek te brengen. Er zijn ook treinen met mensen die van verre onbekende oorden komen, maar die stoppen niet in zijn station. Maar dat alles zal veranderen. Er passeren treinen met soldaten, op weg naar het front. Wanneer die treinen later terugkeren, is er van de trotse soldaten niets meer over. De stationschef heeft aan Piotr gemeld dat de oorlog is begonnen. De baanwachter moet naar het front, dus Piotr krijgt dan toch onverwacht de pet en de baan waar hij op hoopte. Het spoor wordt alleen nog gebruikt voor eindeloze militaire transporten. Piotr kijkt ernaar tegelijk naïef en heel lucide.

Piotr wordt opgeroepen voor de militaire keuring en zal uiteindelijk moeten vertrekken uit zijn dorp. Hij bereidt zich voor, neemt afscheid, min of meer, van Magda en de hond en komt met een hoop andere mannen in de trein terecht. In een eindeloze lange rit doorkruist de trein verschillende landen. Hij hoort zoveel talen en ziet ineens iets van de wereld die hij nog niet kende. Ergens in de verte is de oorlog bezig. Soms komt die dichterbij in de verhalen over de Russen die plek na plek veroveren. Soms is die precies nog heel ver weg. Ergens in Hongarije stappen de mannen uit en worden ze naar een kazerne gebracht waar ze stap voor stap zullen veranderen van burgers in soldaten. De kazerne ligt tussen een slachthuis en een kerkhof. De verhalen over de oorlog komen in stukjes het verhaal binnen. Heel wat mensen sterven, raken gewond of verdwijnen. De kranten kunnen moeilijk de trieste werkelijkheid verbloemen. Er hangen vlaggen uit, maar niemand weet goed waarom eigenlijk. 

De officieren in het kamp, de ene grotesk, de andere vooral heel eenzaam, nog een andere brutaal en wreed, proberen van de kleurrijke groep mannen uniforme soldaten te maken. Piotr blijft observeren en wacht af, vraagt zich af wanneer hij al dan niet moet vertrekken naar het front. Dat de oorlog in enkele weken voorbij zou zijn, gelooft ondertussen stilaan niemand meer, voel je tussen de regels.

Bij een boek dat de tragische absurditeit van de oorlog wil aanklagen denk je misschien al snel aan grote gevechten en valse heroïek, aan gewetenloze legerleiders en de eindeloze gruwel van de dood. Dit boek heeft een heel andere invalshoek. Het laat de weg er naartoe zien. Hoe iemand die een klein leven leidt in de uithoek, nadat de rimpel op het wateroppervlak hem heeft bereikt, meegezogen wordt doorheen het veelkleurige land om uiteindelijk een niemand te worden. Bij zijn compagnie denkt de officier niet aan zoveel mensen, maar aan zoveel geweren. Józef Wittlin schrijft ongelooflijk goed. Hij heeft een enorme souplesse in beelden en stijlen die hij kan gebruiken. De satire is eigenlijk heel onderhuids en indirect. Het boek staat vol met schitterende beschrijvingen die vooral heel triest zijn, zoals wanneer Piotr een laatste nacht doorbrengt met Magda of wanneer de kazernecommandant eindeloos de militaire reglementen opnieuw leest en in stilte treurt om zijn lege bestaan. De auteur neemt zijn tijd voor die beschrijvingen die telkens dimensies en lagen toevoegen. Hij bouwt het geheel op met allerlei (authentieke) details die telkens een hele wereld in beeld brengen, zoals de beschrijving van de zonsverduistering die samenvalt met de dood van de paus. Het boek is ook schitterend vertaald door Dirk Zijlstra. Het voelt fris en eigentijds.

Het zout der aarde is een indrukwekkend goed boek. Het is moeilijk te begrijpen dat dit boek zo lang verdwenen was uit de aandacht. Het verdient heel veel lezers. Nadat je het gelezen hebt, wil je eigenlijk meteen opnieuw beginnen. En tijdens het lezen zijn er ook eindeloos veel zinnen of beelden die je zou willen vasthouden. Het is moeilijk te beschrijven hoe overweldigend en tegelijk ook verstillend de leeservaring is. Misschien omdat je dat alleen kunt begrijpen door dit boek te lezen.