Werelden uit elkaar

Opgroeien in de breuklijnen van de geschiedenis. Volwassen worden in een soort niemandsland zonder rust of geborgenheid, met te veel in de tijd gestolde tragiek. Hoe doe je dat? Hoeveel tijd heb je nodig eer de herinneringen zich neerleggen in woorden? Je kunt proberen te schrijven over de chaotische wereld om je heen, over te veel verlies. Maar ook dan kan het nog te veel zijn. Woorden en de woorden die niet geschreven zijn, ze halen herinneringen terug. Zo kan een leven geschreven worden, in telkens nieuwe pogingen en verschuivende vormen. De Duitse auteur Julia Franck doet het in haar nieuwe boek Werelden uit elkaar (vertaald door Els Snick). Franck is vooral bekend door haar roman De middagvrouw, die gebaseerd was op het leven van haar vader. In dit nieuwe boek krijgen we een inzicht in de jonge jaren van Julia Franck zelf. Het is geen roman in de klassieke zin van het woord, en het is ook geen autobiografie. Het is wel een literaire weergave van een erg bewogen leven. En tegelijk is het een verhaal over het naoorlogse Duitsland.

Julia wordt geboren aan de oostkant van de Muur, in Berlijn. Haar grootmoeder Inge is beeldhouwster, actief als communiste in Oost-Duitsland. Inge blijkt ook te hebben meegewerkt met de Stasi. Haar voorgeschiedenis is al vol van de trauma’s van de oorlog en vooral dan de vervolging van de Joden. Inge is een eigenzinnige, sterke vrouw, maar geen warme moeder. Anna, de dochter van Inge, groeit in die moeilijke omstandigheden op. De dood van haar broer is haar ultieme trauma. Anna is actrice en leidt een ingewikkeld leven. Ze zal uiteindelijk vier dochters krijgen, van drie mannen. Julia en haar tweelingzus zitten in het midden van de vier. De vaders zijn grotendeels afwezig, worden op afstand gehouden door Anna. Na een aantal aanvragen kan Anna met haar kinderen vluchten naar West-Duitsland. Na een verblijf in een vluchtelingenkamp komen ze terecht in het noorden van Duitsland. Ze leven in bittere armoede. Anna kan niet voor een stabiele gezinssituatie zorgen. Het huis is steeds een puinhoop. Ze slaapt vaak liever bij de dieren in de stal. De kinderen zijn regelmatig alleen thuis. Het gezin wordt in het dorp gezien als marginaal. Julia probeert te overleven in de rusteloze chaos die het gezin is. De druk op haar wordt te groot, en ze wil weg. Jong nog zal ze in haar eentje wegtrekken, terug naar Berlijn, aan de westkant dit keer. Ze trekt in bij vrienden van haar moeder, komt later in een woongroep terecht en leert haar grote liefde Stephan kennen. In Berlijn gaat ze terug naar school en doet ze allerlei baantjes. Ze leert haar vader kennen, maar verliest hem al snel. Ook Stephan verdwijnt uit haar leven. Als jonge vrouw is ze al in de rouw en moet ze een manier vinden om met die hele rugzak een mentale plek te vinden om met haar leven verder te kunnen gaan.

Het levensverhaal van Julia is heftig en zeer aangrijpend. Als lezer maak je van dichtbij kennis met de soms harde werkelijkheid van hoe het is om op te groeien in een disfunctioneel gezin. De verwarring en onveiligheid zijn heel tastbaar aanwezig. Tegelijk krijg je ook het ruimere verhaal. De familielijn langs moederskant, zo bezwaard door de oorlog, weegt doorheen de tijd. Het zijn de breuklijnen van de Duitse geschiedenis, die ook letterlijk de breuklijnen in Berlijn zijn. Je krijgt als lezer verder een inkijk in het culturele leven in Oost-Duitsland en in West-Berlijn, met ook alle minder fraaie kantjes. Bekende figuren als Wolf Biermann, Nina Hagen of Heiner Müller komen voorbij in het verhaal. Het zijn telkens vrouwengezinnen, met vaders of mannen ergens op de achtergrond.

Je voelt als lezer dat dit boek pas nu door Julia Franck kon geschreven worden. In haar vorige boeken had ze al verteld over haar grootmoeder, haar moeder en haar vader. Maar haar eigen verhaal, dat was duidelijk een andere opgave. Als je als kind en jonge vrouw zoveel meemaakt als zij, dan is dat een overrompelende hoeveelheid indrukken en ervaringen en niet uitgesproken of uit te spreken dingen. Dit boek gaat ook over hoe je met dat alles omgaat en wat schrijven in zo’n proces kan doen. Je ziet hoe de kleine Julia al als kind begon te schrijven in haar dagboeken. Het was de enige plek waar ze haar eigen wereld kon maken, waar ze een beetje greep kon krijgen. De wereld waarin Anna leefde was in zekere zin soms meer een fictieve wereld dan wat er in de dagboeken van Julia kwam. 

Soms schrijf je net wel of net niet op wat er werkelijk gebeurde. Maar het staat er dan wel allemaal. Dat immense kluwen dat je leven is in zo’n omstandigheden tot een tekst maken is niet eenvoudig. Franck vertelt de verhalen in een aantal omtrekkende bewegingen, vanuit verschillende vertrekpunten, niet altijd chronologisch. Sommige stukken worden verteld in de ik-vorm, in andere stukken gaat het over “het meisje”. Je kunt als het ware op verschillende plekken in de kamer gaan staan om te kijken. Soms is die wissel nodig om de dingen verwoord te krijgen. Het is een oefening in herinneringen opzoeken en ook daar weer met afstand naar kijken. Franck heeft daarbij een toon die tegelijk beschrijvend is, zonder franjes, en ook met mededogen. Het beeld dat zo ontstaat van Anna en Inge is vaak hard en pijnlijk, en tegelijk voel je hoe Julia Franck met de leeftijd die ze nu heeft (en ondertussen zelf volwassen kinderen) ook met afstand en meer begrip kan kijken naar die levens. Er is geen grote verzoening, maar je voelt ook geen bitterheid. Die vorm en die toon zeggen zo iets over wat schrijven kan en over hoe noodzakelijk schrijven kan zijn om een leven te overleven. Als lezer voel je hoe dit boek werkt, op een manier die toch heel anders is dan wanneer het meer uitdrukkelijk een autobiografie zou zijn geweest. De vorm laat je het verhaal op een andere manier beleven, net omdat je dat zoeken en telkens herformuleren van al die herinneringen voelt. Je kunt vermoeden dat er een enorme worsteling aan voorafgegaan moet zijn om tot dit boek te komen.

Werelden uit elkaar is een heel bijzonder boek over verscheurde levens in een verscheurd land. Het is aangrijpend om te lezen hoe een vrouw in die erg moeilijke omstandigheden haar weg zoekt. Het is een leven dat verbonden is met allerlei opmerkelijke figuren en momenten van de Duitse geschiedenis, waardoor het eveneens een heel interessant boek is dat je een hernieuwd inzicht geeft in hoe de dingen gegaan zijn. En het is ook een boek over de kracht van wat woorden kunnen doen.