Identiteit

De voorbije weken maakte ik verschillende discussies mee waarin het woord ‘identiteit’ aan bod kwam. Dergelijke discussies worden al vaak heel erg hevig, zeker in een publiek van progressieve mensen. Bestaat er iets als een culturele identiteit, en zo ja hoe ga je daar dan mee om? Progressieven zijn terecht wantrouwig tegen een begrip dat al zo vaak is gebruikt om het streven naar gelijkheid in te perken op basis van een veronderstelde ‘identiteit’, die boven de universele mensen- of burgerrechten zouden staan.

Het is goed om erg voorzichtig te zijn met dit debat, maar het is niet goed deze discussie enkel over te laten aan conservatieven of nationalisten. Het begrip ‘identiteit’ volledig negeren, of het enkel door een cultuurrelativistische bril bekijken, is geen goed idee.

Identiteit is het verhaal dat je over jezelf vertelt. Het is dus een verhaal. Het is geen genetisch kenmerk. Het is geen onveranderlijke gegevenheid. Het is zelfs geen nauwkeurig af te bakenen eenheid. Maar het is ook niet niets. Het is vluchtig, het is ‘ontsnappend’, het is steeds een beetje elders, je kunt per definitie nooit zeggen waar het begint en waar het eindigt.

Een verhaal geeft de illusie van een zekere eenheid. Mensen kunnen niet leven zonder verhalen. Het verhaal bestaat in de woorden, is dus een constructie. Wanneer identiteit mensen verbindt, dan is het een imaginaire gemeenschap.

De problemen ontstaan enkel als mensen het begrip identiteit als iets gesloten of enkelvoudig beschouwen of het gebruiken als een midden om mensen in- en uit te sluiten. Dat is wat nationalisten doen. Dus om een voorbeeld te noemen: ja, ik ben een Vlaming, maar ik ben tegelijk ook Leuvenaar, Belg, Europeaan en wereldburger. Maar tegelijk ben ik ook een deel van de gemeenschap van Nederlandstaligen over de hele wereld, deel van de groep van vegetariërs, deel van de groep van fans van Bob Dylan en Bach, deel van de groep van ex-kankerpatiënten, deel van de groep van kaalhoofdigen, en ga zo maar door. Al die dingen vormen een deel van mijn identiteit.

In politieke termen ben ik een groot voorstander van Europese burgerrechten. Mijn droom zou zijn dat we een werkelijke federale Europese structuur zouden krijgen, met een ware bovennationale politieke structuur. Een sterke Europese Unie, als een unieke post-nationale constructie, is het beste antwoord op het nationalisme dat ons in de vorige eeuwen alleen maar oorlogen en ellende heeft opgeleverd. Binnen die EU zouden er dan allemaal federale staten zijn. Al die staten en deelgebieden zijn ondertussen allemaal multicultureel. Het zijn dus allemaal mensen met een meervoudige identiteit. Het vastleggen van b.v. het stemrecht op EU-niveau zou de beste politieke uitdrukking zijn van die meervoudigheid. Dat is veel logischer dan mensen te verplichten om één nationaliteit aan te nemen. De meervoudigheid koesteren en daarmee aan het werk gaan, zonder pleinvrees, is veel beter dan gruwelijke ideeën als het oprichten van commissies die de veronderstelde ‘nationale identiteit’ moeten omschrijven en vastleggen.

Ik wil alleen maar Vlaming zijn als niemand mij zegt dat dat mijn enige of alleszins belangrijkste identiteit is. Ik wil alleen maar Vlaming zijn als dat niets te maken heeft met een ‘natie’. Ik wil alleen maar Vlaming zijn als ik tegelijk ook Belg en Europeaan kan zijn. En het Vlaming-zijn mag niet beperkt worden tot een klein clubje. Mensen die hier komen wonen, en zich inzetten voor de gemeenschap, hebben evenveel recht om mee te bepalen wat die identiteit is en moet zijn. Het is dus steeds open.

En ja, er bestaat iets als een ‘Europese identiteit’. Maar wat die is, dat kun je per definitie niet vastleggen. Europa gaf aan de wereld ideeën als de universele mensenrechten. Er bestaat iets als Europese literatuur. Maar tegelijk is het niet begrensd. Je kunt beslissen waar de EU eindigt, maar niet waar Europa eindigt. Voldoende trots zijn op de mooie dingen die in Europa tot stand kwamen, is niet fout. Maar het is even belangrijk de twijfel en de kritiek te koesteren, want ook dat zijn Europese waarden van de moderniteit. Identiteit is zo bekeken een permanent proces, van zoeken en nooit vinden, en zo hoort het ook.