Werelden uit elkaar

Opgroeien in de breuklijnen van de geschiedenis. Volwassen worden in een soort niemandsland zonder rust of geborgenheid, met te veel in de tijd gestolde tragiek. Hoe doe je dat? Hoeveel tijd heb je nodig eer de herinneringen zich neerleggen in woorden? Je kunt proberen te schrijven over de chaotische wereld om je heen, over te veel verlies. Maar ook dan kan het nog te veel zijn. Woorden en de woorden die niet geschreven zijn, ze halen herinneringen terug. Zo kan een leven geschreven worden, in telkens nieuwe pogingen en verschuivende vormen. De Duitse auteur Julia Franck doet het in haar nieuwe boek Werelden uit elkaar (vertaald door Els Snick). Franck is vooral bekend door haar roman De middagvrouw, die gebaseerd was op het leven van haar vader. In dit nieuwe boek krijgen we een inzicht in de jonge jaren van Julia Franck zelf. Het is geen roman in de klassieke zin van het woord, en het is ook geen autobiografie. Het is wel een literaire weergave van een erg bewogen leven. En tegelijk is het een verhaal over het naoorlogse Duitsland.

Julia wordt geboren aan de oostkant van de Muur, in Berlijn. Haar grootmoeder Inge is beeldhouwster, actief als communiste in Oost-Duitsland. Inge blijkt ook te hebben meegewerkt met de Stasi. Haar voorgeschiedenis is al vol van de trauma’s van de oorlog en vooral dan de vervolging van de Joden. Inge is een eigenzinnige, sterke vrouw, maar geen warme moeder. Anna, de dochter van Inge, groeit in die moeilijke omstandigheden op. De dood van haar broer is haar ultieme trauma. Anna is actrice en leidt een ingewikkeld leven. Ze zal uiteindelijk vier dochters krijgen, van drie mannen. Julia en haar tweelingzus zitten in het midden van de vier. De vaders zijn grotendeels afwezig, worden op afstand gehouden door Anna. Na een aantal aanvragen kan Anna met haar kinderen vluchten naar West-Duitsland. Na een verblijf in een vluchtelingenkamp komen ze terecht in het noorden van Duitsland. Ze leven in bittere armoede. Anna kan niet voor een stabiele gezinssituatie zorgen. Het huis is steeds een puinhoop. Ze slaapt vaak liever bij de dieren in de stal. De kinderen zijn regelmatig alleen thuis. Het gezin wordt in het dorp gezien als marginaal. Julia probeert te overleven in de rusteloze chaos die het gezin is. De druk op haar wordt te groot, en ze wil weg. Jong nog zal ze in haar eentje wegtrekken, terug naar Berlijn, aan de westkant dit keer. Ze trekt in bij vrienden van haar moeder, komt later in een woongroep terecht en leert haar grote liefde Stephan kennen. In Berlijn gaat ze terug naar school en doet ze allerlei baantjes. Ze leert haar vader kennen, maar verliest hem al snel. Ook Stephan verdwijnt uit haar leven. Als jonge vrouw is ze al in de rouw en moet ze een manier vinden om met die hele rugzak een mentale plek te vinden om met haar leven verder te kunnen gaan.

Het levensverhaal van Julia is heftig en zeer aangrijpend. Als lezer maak je van dichtbij kennis met de soms harde werkelijkheid van hoe het is om op te groeien in een disfunctioneel gezin. De verwarring en onveiligheid zijn heel tastbaar aanwezig. Tegelijk krijg je ook het ruimere verhaal. De familielijn langs moederskant, zo bezwaard door de oorlog, weegt doorheen de tijd. Het zijn de breuklijnen van de Duitse geschiedenis, die ook letterlijk de breuklijnen in Berlijn zijn. Je krijgt als lezer verder een inkijk in het culturele leven in Oost-Duitsland en in West-Berlijn, met ook alle minder fraaie kantjes. Bekende figuren als Wolf Biermann, Nina Hagen of Heiner Müller komen voorbij in het verhaal. Het zijn telkens vrouwengezinnen, met vaders of mannen ergens op de achtergrond.

Je voelt als lezer dat dit boek pas nu door Julia Franck kon geschreven worden. In haar vorige boeken had ze al verteld over haar grootmoeder, haar moeder en haar vader. Maar haar eigen verhaal, dat was duidelijk een andere opgave. Als je als kind en jonge vrouw zoveel meemaakt als zij, dan is dat een overrompelende hoeveelheid indrukken en ervaringen en niet uitgesproken of uit te spreken dingen. Dit boek gaat ook over hoe je met dat alles omgaat en wat schrijven in zo’n proces kan doen. Je ziet hoe de kleine Julia al als kind begon te schrijven in haar dagboeken. Het was de enige plek waar ze haar eigen wereld kon maken, waar ze een beetje greep kon krijgen. De wereld waarin Anna leefde was in zekere zin soms meer een fictieve wereld dan wat er in de dagboeken van Julia kwam. 

Soms schrijf je net wel of net niet op wat er werkelijk gebeurde. Maar het staat er dan wel allemaal. Dat immense kluwen dat je leven is in zo’n omstandigheden tot een tekst maken is niet eenvoudig. Franck vertelt de verhalen in een aantal omtrekkende bewegingen, vanuit verschillende vertrekpunten, niet altijd chronologisch. Sommige stukken worden verteld in de ik-vorm, in andere stukken gaat het over “het meisje”. Je kunt als het ware op verschillende plekken in de kamer gaan staan om te kijken. Soms is die wissel nodig om de dingen verwoord te krijgen. Het is een oefening in herinneringen opzoeken en ook daar weer met afstand naar kijken. Franck heeft daarbij een toon die tegelijk beschrijvend is, zonder franjes, en ook met mededogen. Het beeld dat zo ontstaat van Anna en Inge is vaak hard en pijnlijk, en tegelijk voel je hoe Julia Franck met de leeftijd die ze nu heeft (en ondertussen zelf volwassen kinderen) ook met afstand en meer begrip kan kijken naar die levens. Er is geen grote verzoening, maar je voelt ook geen bitterheid. Die vorm en die toon zeggen zo iets over wat schrijven kan en over hoe noodzakelijk schrijven kan zijn om een leven te overleven. Als lezer voel je hoe dit boek werkt, op een manier die toch heel anders is dan wanneer het meer uitdrukkelijk een autobiografie zou zijn geweest. De vorm laat je het verhaal op een andere manier beleven, net omdat je dat zoeken en telkens herformuleren van al die herinneringen voelt. Je kunt vermoeden dat er een enorme worsteling aan voorafgegaan moet zijn om tot dit boek te komen.

Werelden uit elkaar is een heel bijzonder boek over verscheurde levens in een verscheurd land. Het is aangrijpend om te lezen hoe een vrouw in die erg moeilijke omstandigheden haar weg zoekt. Het is een leven dat verbonden is met allerlei opmerkelijke figuren en momenten van de Duitse geschiedenis, waardoor het eveneens een heel interessant boek is dat je een hernieuwd inzicht geeft in hoe de dingen gegaan zijn. En het is ook een boek over de kracht van wat woorden kunnen doen.

Welke vader zou je zijn

Een lange rit met de trein brengt je naar hen. Het ritme van het landschap. Verdwijnen in je boek. Geen achtergrondlawaai in je hoofd. Een zachte overgave aan die beweging. En alleen daar wil je zijn.

Zomaar enkele uren met hen samen kunnen zijn, het is al een geschenk, dat er gewoon mag zijn.

(Het is alsof je even je plek in de tijd moet zoeken, of die gewoon toelaten. Dat je er zomaar mag zijn, in dit nu, en dat dit nu het resultaat is van alle tijd die eraan voorafging. Ze herkennen je.)

Het ontroert je zo om hen te zien, hoe ze aan de tafel zitten, met elkaar bewegen. Ze zijn zo mooi zo groot geworden. (Je ziet ze nog door het huis lopen, in die andere tijd. Je voelt nog hoe ze op je buik lagen te slapen. En je ziet ook hoe ze in het nu zijn, niet meer toen. Net zoals jij in dit nu bent. Misschien zul je het nooit helemaal weten, hoe het moet. Maar ze nemen je gewoon bij de hand.)

Ze vragen je te vertellen, hoe het is zonder kinderen. En het wordt zo’n mooi gesprek. Een geschenk.
En je probeert iets te zeggen. Hoe je denkt dat het is. Hoe ze, een beetje letterlijk, een zin geven aan je leven (of je dat nu altijd leuk vindt of niet). Je kunt je eigen leven denken in een lijn. Dat was toen nog voor dit, of na dat. Dat wil niet zeggen dat het altijd genoeg is of dat je je niet verloren kunt voelen, verdwaald in een afwezigheid. En toch, je kinderen zijn die lijn, die je in zekere zin alleen maar kunt volgen. Je kijkt naar het leven van een ander, en zo voel je hoe je zelf beweegt in de tijd. En je schuift mogelijk een beetje mee, met de kinderen van je kinderen. Het is een zin die voor je bepaald wordt. (En als een kind uit het leven verdwijnt, is die lijn, of een schaduw ervan, er misschien ook wel.) Je weet het niet, je zult het nooit weten, waarschijnlijk. En hoe je de hele tijd die zin zelf moet bepalen, zonder kinderen. En dat je niet weet hoe het zal zijn, wanneer je echt oud bent, om helemaal alleen in de wind te staan. (Ook al is alles altijd een beetje anders, in alle richtingen, en zo.)

En hoe je pas veel later begreep wat je al heel jong in jezelf wist. Dat eerst dat alles weg moest zijn, uit je lichaam, voor je misschien klaar zou zijn. (En je weet dat niemand natuurlijk ooit klaar is en dat iedereen met zoveel liefde kan falen, en weer beginnen.) En dat het bijna een heel leven vroeg om die vrede te bereiken die je ergens voor je zag, waarvan je tot dan alleen de afwezigheid kende. (Een falende vrede, waarschijnlijk.) En dat er misschien – op goede dagen denk je dat – ook liefde zit in dat besef. En wat anderen over je zeiden, over de vader die je zou zijn geweest. (Je weet het niet, je zult het nooit weten.)

En hoe moeilijk het is, om gewoon te praten over verdriet. Als iets dat er gewoon is, soms, en soms ook niet. En dat dat niet moet gefikst worden. Dat het gewoon een van jouw seizoenen die dag is.
Je bent zo ontroerd. Het is alsof je ergens bent aangekomen. (Je beseft niet altijd dat er een bestemming is, en je beseft pas soms nadien dat je die bereikt hebt.)

Later neemt de trein je terug mee naar huis, over de grens. De vragen gaan met je mee, hebben nog dagen.

(Soms vraag je je af hoe het zou zijn. Hoe je het beeld zou kunnen zien, die tafel, met ook jouw kinderen. Hoe je dan jouw plaats aan de tafel zou voelen.)

(Hoe dankbaar je bent, dat je bij zoveel kinderen gewoon mocht kijken, hoe ze opgroeiden. Dat je daar mocht zijn. Misschien zijn het ook wel lijntjes.)

(Dat je nooit weet wie je bent in het leven van een ander. Misschien was je een plek, heel even, in het leven van een kind. Misschien zei je iets, deed je iets, dat een minuscuul verschil maakte. Zoals je zelf zo’n beelden hebt van toen, die, dat. Beelden die blijven.)

(Dat je niet weet welke vader je zou zijn geworden. En dat dat misschien ook niet zo erg is. Misschien is het als een soort omgekeerde schaduw, die met je meeloopt de hele tijd. Niet echt aan te raken of te zien, maar aanwezig-afwezig.)

(Hoe je hoopt dat je huid zacht zal blijven. Hoe je hoopt dat je zult blijven kijken, met die verwondering die je kreeg van je grootvader, waarvan je hoopte dat die altijd dicht bij je zou blijven.)

Treinen zijn een goede uitvinding.

De lege tafel

De laatste dagen, voor het even zal stoppen allemaal, hoop je. Een lijstje in je hoofd, met aan het einde een lege tafel, alles klaar. (Lege tafel klinkt iets beter dan clean desk, denk je.)

(Je bent ook gewoon een beetje moe, denk je, zoals iedereen moe lijkt. Dag na dag laten schuiven.)

Enkele gesprekken die al je energie en aandacht vragen. Nuances naast elkaar leggen, heel zorgvuldig.

(Onderhuids is er iets van een traag verdriet. Alsof je je voorbereidt op dingen die door je heen zullen sijpelen.)

Een mooi gesprekje met de man die vijfendertig jaar op de intensive care werkte. Je bedankt hem.

In een vloeiende beweging door de stad fietsen en boodschappen, kerstcadeaus en postzegels halen (en ook nog de krantenwinkel). (Vooraf in je hoofd de volgorde van die plekken afgesproken met jezelf, en de dingen die je nodig had herhaald. Dat alleen al lijkt een overwinning op de wat blubberige rusteloosheid in de winkelstraten.) Enkele grapjes in de boekhandel en een beetje dollen met de meneer in het postkantoor.

(Even een beetje bijgloeien onder een dekentje.) (Soms verlang je naar je huid die warm is.)

Tegen de krant roepen, met afstand. (Allerlei strategische varianten van het overleven van die laatste dagen voor de vakantie.)

(Kijken hoe dingen op je inwerken. Wachten. Tot er lijnen in je hoofd komen, en daarna in de rest van je lichaam.)

De laatste avondvergadering van het jaar. (Die laag van het jaar mag zich neerleggen.)

(Lichte rusteloosheid in je dromen, sijpelen in uitvoering.)

Die ochtend in de trein. De mevrouw naast je draagt een zwarte leren broek. Af en toe kijkt ze je aan, en leest dan weer verder in haar boek. (Zou dat eigenlijk lekker aanvoelen, zo’n leren broek? Existentiële vragen.)

Je bent helemaal alleen op het werk. Een hele thermos sterke koffie, gewoon voor jezelf. (Al die pakjes koffie die over datum zijn krijgen toch nog een goede bestemming.)

(Tussendoor denk je terug aan twee jaar eerder, toen je die laatste dagen zat te wachten op dat pakje met die laptop voor je moeder. Het kwam maar niet. Alle mensen in het gebouw, aan het onthaal en aan de loskade en bij de veiligheid waren gealarmeerd dat het pakje zou komen. Hoe iedereen toen opgelucht was.)

Het jaarlijkse ritueel van het maken van de nieuwjaarskaart. Je weet nooit vooraf welke woorden naar je toe zullen komen. Ze leren je iets.

(Verdrieten en vermoeidheden raken elkaar. Ze vinden hun plek wel.)

Telefoneren met je zus. De laatste dingen afspreken.

De nacht hapert een beetje.

Een knorrige man in de trein ’s ochtends. Hij is een beetje te lateraal of zo, denk je.

(Nog snel koffie maken, voor de vergadering begint. Dat ene kopje, dat moet het zijn, dat moet dicht bij je blijven.)

Je hoort de verhalen. (Sommige dingen een beetje op afstand houden denk je, de rest van de dag, het kan er niet meer bij. Je lichaam is niet meer in staat om nog meer toxische en narcistische mannelijkheid te moeten verdragen, of zoiets. Het vermengt zich met de naschokken van andere mensen die maar blijven roepen de hele tijd, zo lijkt het.)

Je kunt altijd andere plekken maken in de dag, dat helpt. Heel rustig en zorgvuldig de planten op het werk water geven. Hopen dat ze zich niet te eenzaam zullen voelen die ene week. (Ze hebben geen woorden nodig, begrijpen je.) Een lang en hartverwarmend gesprek met de poetsmevrouw. Ze vertelt zo trots over haar drie kinderen die ze alleen heeft opgevoed. Hoe ze goed zijn terechtgekomen, en hoe groot ze zijn. Hoe ze zelf zonder moeder opgroeide. Ze vraagt of ze ook nog wat met de planten mag bezig zijn, gewoon wat dorre blaadjes weghalen en zo. Ze legt uit dat zij ook altijd tegen de planten praat. Ze zou ook iets met bonsai willen doen. Je vertelt dat je jammer genoeg zelf geen kinderen hebt, maar dat er wel enkele kinderen een bijzondere plaats in je leven hebben. Ze heeft mooie woorden voor je.

(Ja, je gaat wel naar het avondjournaal kijken, hoe moe je ook bent. Ze doet het goed, denk je. Je stuurt haar nog een berichtje die avond. Je bent trots.) (Zou het nu even stoppen? Het mag.)

(Iets beweegt door je lichaam, moet een plaats vinden. Een hortende nacht, met ook verrassende verhalen.)

Die ochtend vroeg beginnen, om de laatste dingen van het lijstje af te werken. De lege tafel komt dichterbij.

In de wachtkamer. De vrouw met haar kindje. (Sommige kinderwagens lijken wel een soort SUV, denk je.) Ze zet het kind voorzichtig in de kinderwagen. Een laagje erover, nog een laagje. (Zo koud was het nu ook toch niet, denk je.) Het kind kijkt je de hele tijd aan. Je doet iets met je wenkbrauwen. Het leidt tot een bijnaglimlach. 

De laatste boodschappen. Met ook een selectie van kaasjes, het jaarlijkse ritueel. (De volgende dag zullen ze mee over de grens gaan.) Het ritueel maakt je blij en ook een beetje verdrietig. Je geeft je nieuwjaarskaart ook aan de mevrouw aan de kassa.

Thuis alle boodschappen op het aanrecht. De laatste dingen doen, de laatste mails. Die tafel is leeg.

(Iets valt een beetje over je heen, een wat opgespaarde zwaarte. Het is tijd om een beetje te gloeien onder het dekentje. Daar, in de stad zal het waarschijnlijk heel erg druk en rusteloos zijn. Hier is het stil. De lichtjes in je houten kerstboompje gaan weer aan. Je pakt de cadeautjes in, met het donkergroene inpakpapier waarmee je nog 57 jaar zoet zult zijn. Je leest een stukje verder in je boek.)

Het is heel stil buiten, en dat is goed.

Kantelpunt

‘Ik ben zo blij dat je er bent. Het is zo lang geleden dat we elkaar nog eens konden zien.’
‘Ja, dat is zo. Het voelt wel altijd alsof we dicht bij elkaar zijn, maar dit is toch nog beter.’
‘Heb je het warm genoeg? Anders haal ik nog een extra sjaal of zo.’
‘Het is helemaal goed zo, maak je maar geen zorgen.’
‘Het is zo mooi buiten nu, een beetje mysterieus eigenlijk. Het is alsof je voelt dat er iets gaat kantelen. Ik heb dat altijd zo’n bijzondere gedachte gevonden. Op het moment dat de winter begint, worden de dagen ook weer langer. En bij het begin van de zomer is het net omgekeerd. Voor winter is er een soort moed nodig, denk ik altijd. Je moet iets loslaten, uit handen geven. Het wordt heel koud, en de natuur lijkt een beetje naakt. En tegelijk is onder de grond het nieuwe leven zich aan het klaarmaken.’
‘We laten de dingen soms zomaar voorbij gaan. Terwijl het net goed is, denk ik, om net wel even stil te staan, en dat omslagpunt te voelen. Het is een beetje zoals wanneer je op een schommel zit. Je gaat heel hoog, en dan is er zo’n klein moment van gewichtloosheid, net voor je weer naar beneden gaat. In dat moment kun je denk ik iets voelen dat heel bijzonder is.’
‘De voorbije dagen was het alsof ik diep vanbinnen aan het verlangen was naar dat punt van gewichtloosheid. Ik kan het niet goed in woorden formuleren. Iets als: zwijg nu even allemaal, wees zacht voor elkaar, zacht voor mij ook, vraag me niets, kom gewoon een beetje naast of tegen me aan zitten. Met alle dingen die nu rondom mij gebeuren, de pijn en het verdriet die ik bij anderen zie, voel ik me soms zo machteloos.’
‘Zouden we niet allemaal een beetje dat gevoel hebben nu?’
‘Misschien wel. Het is soms moeilijk om de dingen uit elkaar te halen. Soms zou ik het willen kunnen, de mensen die me dierbaar zijn beter kunnen beschermen tegen het lijden, of zoiets. En ook al doe ik wat ik kan, dat kan ik niet, alleen maar een beetje. En ik weet dat wel, en ik probeer rustig te blijven staan of zo, het gaat niet om mij of mijn angst. Maar toch, het raakt je altijd, ergens diep vanbinnen. Meer dan ik kan of wil zeggen. En je faalt, in de ene of de andere richting.’
‘Ik denk dat je dat wel goed doet altijd. Ik heb je altijd zo gekend. En je hoeft het ook niet allemaal te kunnen. Je blijft, altijd, en dat lijkt me wel het belangrijkste. Ik zie het ook aan jouw dochter. Ze heeft het niet altijd gemakkelijk. Ze zoekt haar weg in het leven. Soms is er veel chaos in haar hoofd, denk ik. Maar ik zie hoe ze naar haar papa kijkt. Ze weet dat je er bent. Ze zal nog veel slalommen en af en toe uit de bocht gaan, maar ik denk dat ze altijd zal weten waar jij bent.’
‘Zou dat zo zijn denk je? Het houdt me wakker soms ’s nachts. Hoe weet ik of ik het goede doe voor haar?’
‘Dat weet je nooit, nooit helemaal. Wel een beetje waarschijnlijk. Je weet denk ik wel dat je het anders doet dan hoe het was toen je zelf nog een kind was.’
‘Ja, dat denk ik wel. Maar is het genoeg? Is het wel anders genoeg?’
‘Vraag het haar eens, binnen zoveel jaar, wanneer ze zelf kinderen heeft.’
‘Misschien moet jij dat maar doen, van jou zal ze zo’n vraag wel aanvaarden.’
‘Herinner me er nog maar eens aan tegen dan. Ik vind vaak dat het woord loslaten te gemakkelijk gebruikt wordt. Het is bijna zo’n gemakkelijke slogan geworden. En dan is het te stomp of zo. Dan wordt alles loslaten bijna iets als: je in wezen niets aantrekken van een ander, je niet laten raken. En in dat geval laat je ook jezelf los, denk ik dan.’
‘Je verwoordt wat ik zelf al een tijdje aan het zoeken was voor mezelf. Het zijn zo precies laagjes, zoals in bladerdeeg of zo. Als je te weinig loslaat, is het een beetje alsof je de ander grijpt of neemt, voor jezelf. Als je te veel loslaat, ben je niemand meer. En die ander kun je ook zelf zijn.’
‘Bij jou zie ik wel altijd hoe je dat doet. Je weet ook wat je niet aankunt, en zoekt dan iets dat wel gaat. Het klinkt allemaal zo abstract, maar je begrijpt wel wat ik bedoel, denk ik.’
‘Ja, het is mooi hoe je de dingen ziet altijd. Gaat het trouwens wel echt goed met jou? Je zag er een beetje verdrietig uit toen je uit de trein stapte.’
‘Ik ben wel verdrietig ja, maar daar vertel ik straks wel iets over. Ik wil nu even alleen die geuren, dit licht. En gewoon verder stappen zo.’
‘Zoals in die serie, die jij ook aan het volgen bent. Dat die man aan haar vraagt of hij gewoon met haar mee mag lopen, zonder iets te zeggen. Het was heel intiem. En op zich ook wel mooi als gedachte. Mag ik gewoon een beetje naast je lopen?’
‘Ja, dat is waar. Zullen we dat even doen? Er is nog meer dan genoeg dag over voor mijn verhalen.’
‘Ja.’

Troostwoorden

Varentraagte.

Voorbijregengeur.

Huidzindering.

Grootmoederwafelgeur.

Buikslaapbaby.

Achterhoofdtintelherhaling.

Chocoladenagalm.

Fadovriendin.

Lepeltjeverrassing.

Frangipaneogen.

Plantengeheim.

Concertomiddendeel.

Speelplaatsherfstgeur.

Opzuigpeer.

Wiegkoester.

Neusverkenning.

Spiegelimspiegeltuinavond.

Akkoordenwisselgeheim.

Gedichthuid.

Zeeavondgesprek.

Nachthand.

Vulpenritme.

Badblik.

Treinverlangen.

Blokschaafhoutkrul.

Praatvingers.

Blijfstreel.

Smeltgeeuw.

Inkijkvermoeden.

Royaldruifsiddering.

Tafelbriefje.

Truigloed.

Romantasten.

Mokkaijstong.

Dekentjesfilm.

Waaklichtje.

Lonesome Feeling

In je hoofd zie je de dingen die je nog zou willen doen voor. Voor die lege plek ergens in de verte.

(Het is alsof iedereen moe is, alsof iedereen aan het aftellen is.)

Als je dat en dat en dat nog zou kunnen doen en netjes afwerken, zou je het jaar rustig kunnen neerleggen. Of zoiets.

(Misschien net iets te veel mensen die met de kwetsbaarheid van hun lichaam geconfronteerd zijn. Misschien net iets te machteloos. Misschien raakt het net te veel. Je ademt, en begint elke ochtend opnieuw. Of zoiets.)

Een namiddaghaperdip. Even zoeken naar de stroom.

In je hoofd zie je de vergadering van de volgende dag al. (Alles is voorbereid. Het lijkt zo belangrijk, dat het goed zal gaan.)

(Je buik probeert je iets te zeggen.)

Een nog donkere ochtend. De mensen die op het perron staan te wachten lijken ook allemaal een beetje moe. Ze zijn stil. Het is fris in de trein.

(Misschien moet je iets bedenken. Jij had ook dat ding, dat altijd bij je bleef, in die moeilijke dagen, zo lang geleden al. Het is er nog altijd, en jij bent er ook nog.)

Terug thuis. Aan de grote tafel. Alles zit klaar in je hoofd. De vergadering stroomt. (Je bent zo trots, eigenlijk, het ontroert je zo, gewoon maar te luisteren, te voelen wat er beweegt, of zoiets.) Dit is zoveel leuker dan lawaai, denk je. (Na de vergadering overvalt de vermoeidheid je.)

Die avond, bijpraten. Je zit nog aan de grote tafel, je wilde dat licht. Je vertelt iets over de liefde.

Je kantelt diep in de nacht.

Een andere ochtend. Je ligt op de tafel. Je wordt gekneed. Alles is er nog.

De opleidingsmodule die je moet geven. Voor het eerst sinds een tijd weer via het scherm. (Je probeert hen dichtbij te halen, je laat zachte ruimtes.) Het is mooi, hoe ze vertellen.

De mail ligt enkele uren plat. (Stiekem hoop je steeds dat er in die afwezigheid allerlei spannende berichten in jouw richting zijn gekomen, zonder dat je het al weet. Alsof het net dan eindelijk gaat gebeuren. Dat valt meestal een klein beetje tegen. Of zoiets.)

Je loopt door de stad. Eerst naar de meneer die kleren herstelt. (Hoe het je eerst altijd even onzeker maakt, weer een gat zien in je trui, aan je ellenboog, die blijkbaar vlijmscherp is. Dingen mogen niet stukgaan. Het verlamt je even. Maar gaten zijn er ook om geheeld te worden.) Je legt de lappen naast de trui. Volgende woensdag, zegt hij. Dan naar het postkantoor. Met het pakje. De meneer aan het loket vraagt of je nog extra zegels wilt. Je zegt dat je volgende week graag nog wel eens terugkomt daarvoor. Veel mensen lopen lichtjes rusteloos door de winkelstraat. De mevrouw in de winkel heeft nog allerlei vragen. Je mag, naast je aftershave, nog een doosje kiezen. Met amandel zeg je. En ook nog een staaltje handcrème, zegt ze. Aan wie zou je dat doosje kunnen geven?

Die avond hoor je het liedje. Lonesome Feeling. (Natuurlijk Sierra…) Het is een oud liedje, zo blijkt. Het blijft in je hoofd. Iets in hoe het beweegt, hoe die stem dat doet. Het raakt iets.

(Hoe je soms ineens begint te wenen, ergens in de avond, net voor de nacht.)

(En dat volgende week de dagen al terug langer beginnen te worden…)

De volgende ochtend. De mevrouw in de trein tegenover je glimlacht.

Je hebt een nieuw koffieblik meegenomen voor het werk. De koffie is lekker.

De gezichten tijdens de vergadering, op het scherm. Soms bevriest iemand. (Misschien willen die camera’s en schermen ook graag kerstvakantie.)

Een gesprek met de poetsmevrouw in de keuken.

(Je loopt door de straat naar huis, denkt aan de foto’s.)

Een mistige ochtend. Je fietst naar de tandarts. Ze vertelt over het examen wiskunde van haar zoon. Je probeert met een keelgeluid te antwoorden. (Het verwijderen van de tandsteen is niet voor deze keer, wat niet geheel onaangenaam is, qua genade.)

Een mooi gesprek.

(Je zoekt het liedje weer op. Je wilt het haar zien zingen. Er is iets in hoe ze beweegt. Je zou in het echt wel niets tegen haar durven zeggen, denk je.)

De jaren

Hoe beweegt de tijd? Zijn er lijnen in de tijd? Hoe loopt de tijd door ons heen? Verandert de tijd ons, of veranderen wij de tijd? Waar raakt de grote tijd aan mijn persoonlijke tijd? Waar kom je vandaan en waar ga je naartoe? Kun je iets doen tegen het grote verdwijnen en wat zou je redden uit de tredmolen van de tijd? Stel dat je met die vragen aan de slag zou gaan en een boek zou schrijven dat tegelijk een collectieve geschiedschrijving zou zijn in verhalen en beelden en ook een persoonlijk levensverhaal. Welke vorm zou je dan kiezen voor dat boek? De Franse schrijfster Annie Ernaux heeft lang nagedacht over die vragen en schreef toen De jaren (vertaling Rokus Hofstede). Het boek beschrijft de bewegingen tussen 1941 en 2006. Het is een uniek boek. Het overrompelt je. Het doet je de hele tijd innerlijk bevestigend knikken omdat je weer iets herkent. Het maakt je het ene moment droef, door de vermoeidheid die in een leven sluipt, en daarna weer opgewekt, door de veerkracht van datzelfde leven. Het leert je heel veel. En het laat je genieten van woorden die een beetje ingehouden schitteren.

“Alle beelden zullen verdwijnen.” Dat is de eerste zin. Daarmee is meteen iets gezegd over de ambitie van dit boek. Iets zeggen over het voortschrijden van de tijd, niet zozeer in algemene filosofische zin, maar wel in een concrete wereld, in een concreet (collectief) leven. Beelden zitten in een geheugen van een mens, waar levenden en doden samenzijn. Er zijn woorden om al die beelden te beschrijven. Dat alles kan verdwijnen. Dingen veranderen en verdwijnen in de loop van een leven. Zoveel dingen uit een vroegere fase van je leven zijn weg, lijken weg, tot ineens via een foto of een lied of een filmpje of wat dan ook alles weer even dichterbij komt. Het is niet altijd eenvoudig de lijn in je eigen leven te blijven zien. Je kunt die verbinden met fases uit het leven van je kinderen. Je kunt die soms verbinden met belangrijke gebeurtenissen in de geschiedenis. Maar heel vaak lukt dat ook niet. En als je dan tijdlijnen van de geschiedenis naast jouw leven begint te leggen ben je soms verbaasd. Heb ik dat dus bewust meegemaakt? Was ik toen al zo oud? Waarom herinner ik mee daar niets van? Hoe oud waren mijn ouders toen?

Vanuit dat soort vaststellingen heeft Annie Ernaux haar boek geschreven. Het is haar levensverhaal, maar niet autobiografisch verteld in de ik-vorm. Het is tegelijk het verhaal van de Franse geschiedenis in die jaren. Niet zozeer strikt chronologisch, maar wel in golven. Op de achtergrond zie je de feiten uit die geschiedenis. De verschillende Franse presidenten, de nasleep van de oorlog, mei 68, de Algerijnse bevrijdingsstrijd, … Op de voorgrond krijg je een kluwen van dingen uit het dagelijkse leven: welke tv-programma’s waren er op dat moment, welke woorden werden gebruikt, welke producten waren er, hoe spraken mensen met elkaar, … Het levensverhaal van Annie Ernaux is in dat alles verweven. Ze wordt geboren in Normandië, in een gezin van eenvoudige komaf. Ze gaat studeren, wordt lerares, klimt langzaam op op de maatschappelijke ladder, neemt afstand van het milieu waar ze uit komt, zoekt haar weg. Ze krijgt kinderen, ze heeft een abortus, ze gaat scheiden, ze krijgt kanker, ze gaat schrijven. Ze beschrijft haar eigen leven op een dubbele manier. Aan de ene kant is dat in de derde persoon. En tegelijk wordt het aan de andere kant in een collectieve wij-vorm beschreven, wat wijst op grotere stromen, eigen aan een generatie of een groep die tussen generaties valt. Leven is voor een deel drijven op de tijd, soms willoos, de dingen ondergaand, soms beperkt door je afkomst of door de rol die de maatschappij van je verwacht en soms actief. Ze kijkt vanuit een linkse visie naar de maatschappij en beweegt daarin tussen soms toeschouwer zijn, soms meer actief worden, soms moe zijn en je rug willen keren naar de dingen, soms heel verontwaardigd zijn, en soms verbaasd zijn over je eigen makheid.

Twee motieven komen bij dat alles naar voor. De invloed van klasse enerzijds en de rolverdeling en machtsposities tussen mannen en vrouwen anderzijds. Je ziet hoe zij in de loop van haar leven haar weg zoekt en vindt. Dat is tegelijk ook het verhaal van veel vrouwen uit die generatie. Door de afstand die ze neemt in het vertelperspectief is er ook een subtiele kritische toon.

Doorheen het boek voel je ook iets over de seizoenen in een leven. De spanning en opwinding van de jonge jaren, het opslorpende en soms lege van de vroege volwassenheid, de twijfels in de jaren van het midden, de vermoeidheid bij het ouder worden en tegelijk de vrijheid die dan komt. Het is fascinerend hoe je als lezer die hele evolutie in zo’n compacte vorm kunt meemaken. Het is vaak een feest van de herkenning, met allerlei heel concrete herinneringen die je ineens weer voor de geest komen. (“O ja, toen was dat zo, dat herinner ik me nog.”) Maar je voelt en beseft ook de enorme snelheid van de maatschappelijke veranderingen in de naoorlogse periode. Vooral de opkomst van de consumptie- en mediamaatschappij valt daarbij op.

In de heel eigen vorm van haar boek heeft Annie Ernaux iets essentieels weten te vatten over hoe de tijd beweegt in een concrete maatschappij, in de levens van concrete mensen. Het boek is niet opgedeeld in duidelijke hoofdstukken en heeft een vloeiende vorm. Er wordt telkens vertrokken van foto’s (die je niet te zien krijgt, maar die je zelf kunt denken) waarop ‘een kind’, ‘een meisje’ of ‘een vrouw’ te zien is. Je weet als lezer telkens dat het Annie Ernaux zelf is. Die foto’s zijn telkens een vertrekpunt of deur om een heel netwerk aan tekens te organiseren en zo de tijd, en het leven in die tijd, weer te reconstrueren. Het is een manier om de beelden te bewaren die anders zouden verdwijnen. Naar het einde van het boek lees je hoe de schrijfster zelf erg heeft geworsteld met de vorm van het boek. Jarenlang heeft ze gezocht naar een vorm die zou doen wat ze aan het zoeken was. In de laatste bladzijden blijft ze worstelen met de angst dat ondanks die immense krachttoer toch nog zoveel beelden zullen verdwijnen. Ze zou nog zoveel willen kunnen redden…

De jaren van Annie Ernaux, prachtig vertaald door Rokus Hofstede, is een heel bijzonder boek. Het voelt op een bepaalde manier als een cadeau voor de lezer. Wat je voor jezelf nauwelijks lukt, je eigen leven vatten en tegelijk zien hoe dat leven zich verhoudt tot de krachten van de tijd, heeft zij gedaan en nog wel in een unieke vorm. Heel erg de moeite. 

Leeg

Misschien in de kamer een groot leeg vak denken, en daar gaan zitten.

En wachten.

Hoewel dat misschien een wachten op een niet wachten is.

Je huid leeg laten worden.

Door de zee in je hoofd.

Niets dat jou vraagt.

En dat niets is daar.

Het kijkt.

Je weet niet of je iemand zou toelaten.

In dit hier.

Misschien een andere keer.

Het is niet aan dit nu, te weten.

Iemand was in je droom, en nog iemand.

Iets bleef, zomaar.

En er was zoveel pijn die zich aankondigde.

Alsof de dingen op elkaar gewacht hadden.

Je keek naar je handen.

En nu is er dit leeg.

(Er ontbreekt een woord. Het heeft zichzelf ontwoord.)

Misschien kun je hier zijn.

Het schuift even uit de tijd.

Dit leeg.

Het vraagt niets.

Antwoordt niet op verdwijnverlangen.

Het is.

Het ademt.

Het tintelt, en het is moe.

En na even.

Komt de tijd weer, misschien.

Als fado.

En als de lijnen in je rug.

Misschien ben je ouder geworden.

Het hoeft zich niet te weten.

Lorna

Ik zag haar voor het eerst in de winkelstraat in de stad. Er is daar zo’n zaak waar ze ijsjes en warme wafels verkopen. Ze stond te dralen. Ik zag aan haar dat ze niet wist of ze al dan niet toe zou geven aan het warmewafelverlangen. Bij mij is het al lang geleden dat ik nog eens zo’n ding at, maar ik herinner me nog wel dat de geur, voorafgaand aan het feitelijk nuttigen van de wafel, eigenlijk veel lekkerder is dan de wafel zelf. Misschien zijn warme wafels in die zin wel uitgevonden door de hogere machten om ons iets te leren over wat het betekent om geworpen te zijn in de existentie. Verschillende strategieën zijn mogelijk in het omgaan met de menselijke conditie. Je kunt elke keer opnieuw een wafel kopen, in de hoop dat de werkelijke wafel ooit zal samenvallen met de verlangde wafel. Misschien is dat wel even onbereikbaar als de hoop dat je ooit sneller zult kunnen lopen dan je schaduw. Of je kunt ook – er zijn ervaringsdeskundigen – kiezen voor het uitstellen van het genot. Qua spirituele oefening kan het soms een beproeving zijn, met weinig uitzicht op genade. Het is echter wel een handige techniek om elke dag de winkelstraat door te komen.

Lorna, zo heette ze, keek me een beetje droevig en verloren aan toen ik haar voorbij liep. Het was alsof ze hoopte dat ik iets zou doen om haar uit die lichtjes kwellende situatie te bevrijden. Ik draaide me om, keek naar haar, en ze glimlachte, opgelucht. Ze kwam naar me toe en vroeg of ze een eindje met me mee mocht gaan. Ik zei dat het prima was. Ik moest onderweg nog wel een brood halen, maar dat kon nog wel wachten, zo nodig. Verwondering is belangrijk in het leven, steeds openstaan voor onverwachte momenten van schoonheid die zomaar op je weg komen en anders onopgemerkt zouden blijven. Dat is trouwens misschien wel een mooi verlangen, dat je dat kunt zijn voor een ander, het onverwachte moment van schoonheid en verwondering.

Ze zei me dat ze soms, ineens, bang is. ‘Zoals gisteren, toen ik die weerzinwekkende man op de radio hoorde. Het is dan of heel mijn lichaam in elkaar krimpt. Alles doet pijn, en het is alsof ik een beetje bevries. Het gaat meestal wel weer over na een tijd.’

Ze vertelde me ook dat de kerstperiode soms een beetje moeilijk is voor haar. ‘Toen ik nog met mijn vriend samenwoonde, was het wel gezellig soms. Maar ik weet niet goed of hij me echt wel zag. Soms zei hij lelijke dingen over mijn lichaam, en dat maakte me onzeker. Ik heb het een paar keer geprobeerd, om met hem te praten over een kind. Ik wou dat graag. Maar hij werd heel lastig elke keer dan. En op een dag zei hij dat het voorbij was. Hij had een andere vrouw leren kennen, en die had meer respect voor hem. Ik moet eerlijk zeggen dat ik nooit goed begrijp wat dat woord respect wil zeggen. Het is iets van mannen, denk ik. Sommige mannen. Ik moest vertrekken, en dat was net voor Kerstmis. En nu ben ik altijd in de war, in die kerstperiode. Je krijgt overal van die boodschappen dat je gezellig samen moet zijn, met je familie of geliefde, met je kinderen. En dat kind is er dus niet. Ja, mijn moeder was er wel, maar die is net vandaag een jaar geleden gestorven. En ik wou iets dat me warm zou maken. Maar die wafels ruiken eigenlijk alleen maar lekker. Ik weet dat wel, maar toch. En toen kwam u gelukkig voorbij. U leek me wel iemand die rustig is en goed luistert.’

We waren ondertussen een grote omweg aan het maken, maar ik hoop dat ze dat niet merkte. Het zou een beetje onbeleefd zijn om haar ineens achter te laten. Misschien had ze het wel door, maar wou ze niets laten merken. Ik ben trouwens niet zo goed ik kerstdingen. In die kerstfilms gaat het altijd over ‘het geheim van Kerstmis’. Wat dat is, weet ik nog altijd niet zo goed. Het ontsnapt me steeds, denk ik. Ik word alleen maar erg verdrietig van die kerstwinkel, met al die zooi. Misschien is het geheim niet voor mij bedoeld. Of dat dan wil zeggen dat ik niet bij de mensen van goed wil hoor, weet ik niet. Maar daar kan ik wel mee leven. Het is goed dat je niet alles weet. En vragen waarvan je weet dat je het antwoord nooit zult vinden hoef je je misschien niet te stellen. Het geeft wel vrede. Een beetje toch.

‘Weet u, ik voelde me altijd een beetje onzeker over mezelf. Ik kon het nooit goed verdragen dat mensen naar me keken. Soms is dat wel lastig, want ik werk aan een loket. En soms vind ik het niet zo erg, zeker wanneer er ineens iemand is die echt kijkt, iemand waarbij ik denk dat die me ziet, ook al ben ik een onbekende voor hem of haar. Een vriendin zei me dat ik iets spannends moest doen, om mezelf uit te dagen. Dat vond ik eerst niet zo’n goed idee. Maar ik ben nu toch met iets begonnen. Ik maak yogafilmpjes, en die zet ik dan online. Ik twijfel wel altijd over de kleren die ik dan aan heb. Met dit lijf is dat wel een beetje ingewikkeld. Ik weet nooit zeker hoe strak of hoe los dat alles moet zijn. Voorlopig trek ik me daar weinig van aan. Er kijken toch nog niet veel mensen, en dat vind ik wel goed. Dat ik die filmpjes maak, ook al zien ze er nog niet professioneel uit, dat is genoeg voor mij. Ik denk dat mijn moeder wel trots zou zijn.’

Ik zei haar dat ik wel eens zou kijken en dat ik dan bij het kijken zou denken dat ik dat allemaal zou kunnen, al die houdingen of bewegingen. Misschien is dat iets als de gedachte aan een warme wafel. Ze zei dat ze het terug warm had gekregen, gewoon door een eindje mee te lopen met mij en te praten. Of dat iets met een geheim te maken heeft, weet ik niet.

Ze bleef ineens staan, ik ook. Ze raakte even mijn arm aan, en vertrok toen. Ik liep door naar de winkel. Er was gelukkig nog genoeg brood.
 

Onlawaai

Misschien ben je aan het rouwen, en weet je niet voor wie of voor wat. Misschien raken de doden je aan. Hun stem klinkt zachter dan het lawaai.

Misschien draag je de rouw van anderen. Rouw die wachtte, in je handen gelegd, en nu klaar om weg te sijpelen.

Misschien is het ook de zee. Het is niet altijd eenvoudig ze te zien, de zilte tranen van de zee. Maar zo moeilijk nu ook weer niet.

Misschien hebben de verhalen telkens tijd nodig, enkele dagen of zo, om door je huid te bewegen. De tijd die nodig is, en meer ook niet. Het is goed.

Misschien verlang je dan naar de stilte. Even niet roepen, even niet gebruiken of innemen, zou je willen fluisteren. Ook al hoort het lawaai dat niet. En is het gewoon.

Misschien ben je soms machteloos tegenover de eenzaamheid die je ziet en hoort, zijn je armen te kort. Gewoon blijven is ook al goed, waarschijnlijk.

Misschien is het soms genoeg, te kijken naar je onderhuid. Dat wat geraakt wordt. Waarna je even wacht, en de dingen weer gaan liggen, en de goede woorden overblijven.

Misschien weet je soms niet wat je nu eigenlijk verlangt, in dat moment van weekheid. En of het er zou kunnen zijn, mag zijn.

Misschien heb je de stilte nodig om te zien wat zich heelt, heel voorzichtig. Iemand zegt je iets, en ineens begrijp je het. Het wordt warm.

Misschien had je de tijd nodig om te zien wat goed is voor jou. (Iemand zegt dat ze zou willen vloeken.) Het is niet erg.

Misschien kun je in de stilte de kinderen zien. Zie je wat je zou doen, zie je hoe het zou gaan, en stelt het je gerust.

Misschien komt de pijn pas in de stilte. Als een trage avond. Daarin de genade zien, het is iets van oefenen. En dat heeft ook wel iets.

Misschien zou je ook niet weten wat te zeggen of wat te doen. Als. En zou dat dan ook niet zo heel erg zijn. Waarschijnlijk.

Misschien heb je behoefte om af te tellen. Dient een jaar daarvoor. Om af te kunnen tellen. Dat ene hoopje dingen dat je nog zou willen doen, meer niet, voor het weer kantelt.

Misschien weet je niet elke dag hoe je wees moet zijn. (Je hebt ouderwees, en kinderwees, denk je wel eens.) En zou je ook niet weten hoe je niet-wees zou moeten zijn. Het is.

Misschien wil je je huid voelen tintelen. Te beginnen tussen je schouders, en zo omhoog. En dat dan vasthouden. Of denken dat dat zou kunnen.

Misschien wil je van iedereen weten hoe het gaat, maar heel even nog niet. Eerst nog heel even je huid ontdeuken. Meer niet.

Misschien wil je alleen je beweging zijn. Zo naakt. Zo zonder zwaartekracht. En dan telkens opnieuw beginnen. Tot je de tango kent. Elke dag opnieuw daarin geboren worden, dus.

Penélope

Het was nu al weer een tijdje geleden dat we nog eens gebeld hadden. Af en toe doen we dat, Penélope Cruz en ik. In de loop der jaren heb ik geleerd om iets minder te stamelen wanneer ik haar aan de lijn heb. En het gaat almaar beter, stap voor stap.

Maar vorige week belde ze me dus. Het kwam goed uit, want ik zat net in een minidipje. Soms loop je een beetje vast in jezelf, zijn al je routines, rituelen en trucs om het leven te overleven net een klein beetje uitgeput. En dan denk je: gebeurde er maar iets dat me nu zou verrassen en dat me weer met het leven zou verzoenen. Zo’n dipjes duren meestal niet langer dan 61,4 minuten, dus zo erg is het allemaal niet. Maar toch. Op het diptepunt van een dip heb je geen fundamenteel bezwaar tegen een glimp van universele troost.

En zij weet dat ze altijd bij me terecht kan wanneer zij het even niet meer ziet zitten. Ik kan daar verder geen details over geven, vanzelfsprekend, maar het zijn echte gesprekken, gesprekken die ergens over gaan, die raken aan het echte leven. En dat gebeurt soms zo weinig. Soms babbelen mensen maar wat naast elkaar heen. Ze vergeten wel eens dat ze de volgende dag zomaar dood zouden kunnen zijn, door een meteoriet of zo. Elk gesprek kan ertoe doen. Ze zijn me erg dierbaar, de gesprekken met haar.

Ik luister graag naar haar. Soms zegt ze veel, als in een stroom. Soms beweegt ze behoedzaam tussen de stiltes, zoekt ze. En zoeken is soms belangrijker dan vinden. Als je wilt vinden, zoek dan niet. Dat zeg ik altijd.

Het is niet dat ik haar goddelijk vind. Daar heeft god zelf al genoeg werk mee. Ze is niet te benijden, god. Maar Penélope is gewoon heel erg interessant. Ze is tegelijk heel gewoon, kwetsbaar en verward, onhandig in de keuken, en ook heel uitzonderlijk. Het fascineert me altijd hoe een acteur of actrice in een personage kan schuiven. Misschien moet je naar een plek in je lichaam gaan waar ik niet zou durven komen om daar dat lichaam van die andere te kunnen voelen. Zo vaak al heb ik haar gevraagd om me erover te vertellen.

Ik moet eerlijk toegeven dat ik haar niet in alle rollen even goed vind. Maar dat ligt niet aan haar. Het is dan alsof ze een beetje vlak wordt, en dat doet telkens een beetje pijn. Maar dat is niet zo wanneer ze speelt in een film van Almodóvar. Elke keer weer verbluft ze me. Het is dan alsof ze beweegt in zoveel dimensies tegelijk. Het is bijna telkens een vrouwenuniversum. Er zijn die felle kleuren. Er zijn de close-ups. Er is de tragiek. En er is Penélope. Ze ademt de film, in de breedte, of zoiets. (Ik stamel maar wat.)

Ze belde me dus om te vragen of ik haar al had gezien in de nieuwe film van Almodóvar. Om een of andere reden wil ze altijd graag weten wat ik ervan vond. Dat is wel een beetje raar, want er moeten toch eindeloos veel écht belangrijke mensen zijn die daarvoor doorgestudeerd hebben die veel deskundiger dan ik iets kunnen zeggen over zo’n film.

Ik had haar film nog niet gezien, maar beloofde dat ik zo snel mogelijk zou gaan kijken. Ze vroeg me nog hoe het stond met de liefde, of ik nog rare dromen had gehad en of ik nog had nagedacht over de eindigheid. En ik vertelde haar over die droom. Hoewel, een droom, ik weet het eigenlijk niet zeker. Het was alsof die droom heen en weer schoof tussen wakker zijn en een slaapdroom. In een soort tussengebied. In die droom was ik terug ziek geworden en dit keer zou ik niet genezen. Er waren veel mensen die nog even met me wilden praten. De dingen die je dan zegt tegen elkaar, wat je dan doet. Ze vroeg of de droom me rustig had gemaakt. En dat was zo, merkwaardig genoeg.

We namen afscheid en ik zei dat ik haar zeker terug zou bellen wanneer ik de film gezien had. Ik zocht op wanneer hij speelde. Af en toe heb ik een zeer lichte neiging tot arbeidsethiek. Ik vroeg me af of het wel oké was, zo’n dag in de week, in de late namiddag, zomaar naar de bioscoop gaan. Maar tegelijk verlangde ik ernaar om in die ruimte te zitten. Ik verlangde naar die intense kleuren. Ik verlangde naar een verhaal. (Het is moeilijk te beschrijven hoe hevig je soms kunt verlangen naar een verhaal, hoe je erin wilt verdwijnen.) En ik wou haar natuurlijk zien.

En enkele dagen later zat ik dus in de bioscoop. Het leek erop alsof ik zo ongeveer de jongste was van de hele zaal. En ja. Ja. Wat een film. Iets over parallelle levens. Iets over dat oeruniversum waar alleen vrouwen zijn. (Hoe vanzelfsprekend dat lijkt. Hoezeer je dan weer beseft hoe vermoeiend zoveel films zijn die in een mannenuniversum spelen.) Iets over kinderen. Iets over het verleden dat zich niet laat begraven. Iets over littekens in het landschap. Iets over aan welke kant van de lijn je gaat staan. En iets over verwarring en tederheid, en de dingen die alleen moeders kunnen weten.

Op weg naar huis vond ik weer dat er veel te veel mensen waren, ze waren te feestelijk, zaten op terrassen te eten alsof er niets aan de hand was, alsof de dingen niet echt waren. Dat had ook wel het voordeel dat ze mijn tranen niet zagen.

Terug thuis at ik eerst een beetje. En daarna belde ik met mijn zus. Dat was al weer even geleden, en het was belangrijk. Daarna ging ik nog even in de kamer zitten, keek voor me uit, en toen belde ik naar Penélope.

‘Ben je gaan kijken?’
‘Ja.’
‘En wat vond je ervan?’
‘Ja.’
‘Dan is het goed.’

En ik legde weer in. En ik weet dat ze begrijpt waarom ik dat alleen zo kon doen. Ze blijft. En ik ook.

Kijken

Kijken naar de vermoeide plekken, de grensgebieden.

Alles wat is.

Je adem is hier.

De turbulentie is daar.

Een verdriet overvalt je, als een nagolf.

Het glas met thee neemt de tijd.

De stoel bij het raam.

Het boekenkatern.

Het grijze, natte buiten.

Je kijkt, naar de pijnplekken.

Waar je gebruikt werd.

Ingenomen.

Het is iets anders dan rouw, dit keer.

De thee is lekker warm.

Het licht lijkt zich terug te trekken.

De leeszetel in de hoek, die je beschermt.

Je wilt alleen maar warmte.

Je kijkt naar de stukken.

Je zoekt het jongetje, je ziet het beeld van die foto.

De man lijkt het niet te weten, even.

Tot je het ziet, het jongetje zit aan de tafel, rustig te tekenen.

Jij zit hier, in de hoek, te lezen.

Hij kijkt af en toe naar je, glimlacht even, en tekent verder.

En je begrijpt iets.

Het boek beweegt door de jaren.

Dit hier is genoeg.

Je vroeg je af wat je zou verrassen, er komt een bericht.

Je leest iets over de kinderen.

Het doet goed iets te kunnen zeggen over de kinderen.

Nu zie je het, eerder kreeg je ook een ander bericht, ook.

Je zou met haar meelopen, zei je.

Het licht trekt zich verder terug.

Je wilt even kijken naar dat programma, voor de verhalen.

De stoel staat zo vredig bij het raam.

De man die over zijn grootvader vertelt.

He was the kindest of men.

Bij het raam kijk je naar buiten, de herinnering van het licht.

Wees.

Iets is koud.

Het eten zal je verwarmen, zo gaat het steeds.

Eerst de planten, eerst dat trage ritueel.

Ze glimlachen naar je.

Zorgwekkend

De eerste aankondigingen dat het kerstfilmseizoen weer gaat beginnen zijn er ondertussen.

De wetenschap dat je waarschijnlijk ook nog zult kijken naar kerstfilms.

Zoals je alle vorige jaren ook deed.

Ondanks het ongetwijfeld belang voor de wereldvrede niet helemaal begrijpen waarom het kerstfilmseizoen nog zo lang na Kerstmis doorgaat.

Over die kwestie even gebeld met Sinterklaas. 

Sinterklaas die zich aan het bezinnen is over de boodschap van de onderwijsminister dat Sinterklaas niet van buiten de school naar de school mag komen maar wel van binnen de school.

Of dat dan met een drone moet.

Sinterklaas vindt het opportuun om publiek niet te veel standpunten in te nemen over de lengte van het kerstfilmseizoen.

Verder wel een fijne vaststelling om te horen dat Sinterklaas ook nog maar sinds dit jaar een smartphone heeft.

Sinterklaas heeft zich nog eens verontschuldigd voor het feit dat ik als kind dat ene ding dat ik had gevraagd niet had gekregen, en een hoop dingen die ik niet had gevraagd wel.

Had iets met Exceltabellen te maken blijkbaar.

Dat je toch altijd geleerd had vroeger dat clementines geen pitten hebben en mandarijntjes wel. En dat je in de winkel clementines hebt gekocht, en dat er blijkbaar meer pit dan rest in zit.

En of dat erg is, in het licht van het wereldleed, dat je nog altijd niet goed weet hoe je dat elegant moet doen, met die pitten.

Waarna je vaststelt dat jij de enige bent die thuis is in je eigen huis.

Dat je dus nog wat kunt oefenen.

Zonder dat dat je mannelijkheid aan zal tasten.

Wat sowieso al geen issue was.

Wel fijn trouwens dat ze ER opnieuw uitzenden, net terwijl je aan het koken bent meestal.

Zou dat ook iets voor watjes zijn?

Het voordeel van alleen wonen is dat het iets gemakkelijker is – in het kader van het huishoudelijk management – om steeds de chocoladeondergrens te kunnen bewaken.

Chocoladediscipline is een belangrijke competentie.

De vrouw van Sinterklaas had je dat ook al gezegd.

Iemand ging - zo hoorde je - ervan uit dat het vroegtijdig terug sluiten van de discotheken alleszins op jou geen extreem zware traumatische impact zou hebben.

Hoe kwam ze erbij?

Alsof er in jouw hoofd geen wilde dingen zouden gebeuren. Minstens.

Desalniettemin, het door jou tot kunst verheven uitstel van genot, in het algemeen, maakt het wel iets gemakkelijker om te weerstaan aan de verleidingen van het dagelijkse leven.

Waar de dochter van Sinterklaas je uitgebreid mee kon plagen.

Die kinderen zijn zo van de wereld tegenwoordig.

Nu ja, iedereen is van de wereld. Toch? 

Wat dan weer werd bevestigd door de man van de kerstman.

Die zei dat het wel interessant is om met de tools die je nog uit je opleiding hebt aan de slag te gaan met een analyse van de narratieve structuren van kerstfilms.

Daarbij ook in kaart brengend hoe de rollen van de vrouwen- en mannenpersonages gewijzigd zijn.

Ook al zien ze er allemaal zo gezandstraald uit.

En hebben ze nooit één vlek op hun hemd en staan ze steeds in glimmende keukens.

Behalve dan die ene man, telkens weer, met zo’n houthakkershemd, die er in het begin wat hoekerig uitziet, maar van wie je weet dat hij een groter hart heeft dan de afgeborstelde vriend van de vrouw, de vrouw die zelf nog niet beseft dat ze eigenlijk beter kan vallen voor het houthakkershemd, maar eerst moet er nog iets gebeuren waardoor ze beseft dat haar vriendje (van de stad) eigenlijk een eikel is, terwijl houthakkershemd (van een small town) het echt goed voor heeft met haar, en al de hele tijd verliefd is, hoewel hij dat niet wil toegeven, waarna ze elkaar toch nog kussen op het einde, terwijl ze in de deuropening van de stal staan.

Het is wel fijn dat sommige dingen wel voorspelbaar zijn. Misschien.

Laat dat kerstfilmseizoen maar komen. Of zoiets.

Existentiële vragen voor gevorderden

Zou het woord ‘doorpakken’ bij wet kunnen verboden worden? En als we dan toch bezig zijn, zou dat ook kunnen gebeuren voor het woord ‘knallen’? (De procedure voor het woord ‘uitrollen’ loopt al een tijd.)

Zouden die tandartsen uit dat reclamefilmpje echt tijdens de middagpauze thuis hun tanden gaan poetsen? Is er een diepere reden waarom dat niet lukt in hun praktijk? Kunnen we zeggen dat er hier iets niet klopt? (Dat laatste uit te spreken op een mysterieuze toon, met half dichtgeknepen ogen.)

Zijn er manieren om niet week te worden van de stem van Sierra Ferrell wanneer zij zingt over de Bells of Every Chapel? En zo ja, is het dan niet vooral zorgwekkend dat ze bestaan?

Op welke manier kan de kwestie van de pijn van het zijn het best ter sprake gebracht worden tijdens een koffietje met Sierra Ferrell? Zijn er garanties dat dat gesprek ertoe zal leiden dat de pijn van het zijn draaglijker wordt? In het algemeen dan?

Is het overtuigend om als prioritaire motivatie voor het kijken naar The Repair Shop enkel te verwijzen naar de positieve bijdrage aan de circulaire economie van de aldaar getoonde restauratietechnieken? Of kan de opportuniteit van het stiekem mogen snotteren (onder een dekentje) bij de ontroerende verhalen enigszins getolereerd worden? Is een watje zijn jouw existentiële conditie? Het te zijn hebben, is watje. Kan in die zin, in het kader van de kritische moderniteit, gezegd worden dat de circulaire economie van existentieel belang is?

Als het aantal dagen dat je ’s morgens kwaad begint te roepen tegen De Morgen niet onder de drie per week zakt, welke meditatietechniek is er dan aangewezen? Of kun je leren immuun te worden?

Als je geconfronteerd wordt met acute huiderigheid om 02.43 uur, in een verder stille nacht, aan welke kleur kun je dan best denken? Voor het enkel denken aan zuivere kleuren, tijdens een moment van eenzame huiderigheid, is het bereikt hebben van een hoog niveau van onthechting een voorwaarde. Kan falen ook een optie zijn? ’s Nachts? En in het leven in het algemeen?

Wat doe je met de gedachten die door je heen gaan, terwijl je in een moment van opperste vrijheid, rustig staat te wachten tot het voetgangersverkeerslicht op groen springt? Is het niet net goed dat je het moment van diepe innerlijke vrede dat je dan kunt ervaren niet kunt vasthouden?

Is het nu eigenlijk destadsbader, debadstaarder, debaardstaarder, destaartbaarder, destartbehaarder of debardstarder? En is het erg dat je niet weet wie die meneer is? Zou die meneer iets weten over het licht dat jij niet weet? En zou je dat worden aangewreven aan de hemelpoort?

Stel dat je grootmoeder, die zei dat ze beter op de aarde wat meer rijstpap kon eten omdat ze daar zekerder van was, toch in de hemel zou zijn gekomen, zou ze daar dan nog rijstpap willen eten? Of zou ze zich helemaal focussen op smoutebollen van de kermis, in grote papieren puntzakken?

Wat doe je best met de inzichten over de liefde en de trauma’s die je bereiken op een onbewaakt moment in de oksel van de dag? Waarom ben je zo blij eindelijk in een filmpje nog eens een vrouw met okselhaar te zien? Wat is het diepere geheim van die ogen die je je herinnert?

Hoe komt het dat je sommige woorden, zoals ‘paksoi’ of ‘gentrificatie’, steeds weer vergeet? Hoe komt het dat je in je hoofd telkens wel de betekenis van die woorden kunt zien, bijna kunt aanraken, maar niet het woord zelf? Is dat iets zoals wanneer je soms hardop je eigen naam moet zeggen om te weten dat jij het bent?

Wat wil het zeggen over je karma als je nog steeds niet goed weet hoe je iemand moet wegswipen als de telefoon gaat terwijl je aan het spreken bent in een webinar? Zegt dat iets over bepaalde hersendelen die via ASMR getinteld kunnen worden? Wat zou er gebeuren, stroomgewijs, als je die totale ontspanning toe zou laten, of is het een overgave? En wil je het antwoord op die vragen weten?

Rafelmomenten

Een verwarrend besef.

Waar je nu bent.

Achteruit rijden, in je droom.

Een vraag naar een kankerstamboom.

Mooie nieuwe plaat, ze ademt.

De agenda van de volgende dagen in je hoofd.

De arm van de mevrouw in het dansfilmpje.

Denken aan de foto’s.

Hoe zou je dat zeggen?

Een traag verlangen.

Hoe zou het voelen?

De stoel naar het licht draaien.

Raden hoe lang de was nog moet draaien.

Oefenen in verdrietspreiding.

Die krant maakt je rustiger.

Waar zou de rivier zijn?

De planten waken.

Zondagliggen.

Je bekken straalt uit.

De clementines op de tafel.

Denken aan de actrice van de vorige dag.

Het boek is zo goed.

Hoe wees kun je zijn?

Je telt terug naar toen.

Kleine dingetjes ontspringen in de plantenbak buiten.

Hoe jij die oefening zou doen.

Wie ben je, in het leven van een ander?

Misschien weet je het nooit.

Even ben je alleen.

De mevrouw in dat programma, en haar zoontje.

De chocolade blijft.

De afwas op het juiste moment.

De beelden maken je moe.

Je was altijd al verbonden.

Misschien moet je nog meer loslaten.

Een lief bezoekje.

Daar waar het gat in je buik was.

Wat weet je over overgave?

De dag mag zich uit handen geven aan de nacht.

Gewoon, iets over de liefde

Alsof de dagen een soort achtergrondruis hebben, denk je later.

Je krijgt een bericht dat je droevig maakt. Het zal zich uitspreiden over de dagen.

(Je kijkt naar je handen.)

Je leest een stuk in de krant dat je doet tieren. (Je ratelt een antwoord, de woorden rollen op het scherm. Daarna wordt je lichaam een klein beetje rustiger.)

De nacht lijkt zo stil.

De trein lijkt zo vol.

Je modereert het videoseminarie. Alles past netjes binnen dat ene uur. Overzichtelijk, afgerond.

(Je wacht.)

Die avond ga je een beetje aarzelend het gebouw binnen. Enkele mensen zitten al te wachten. Je zoekt een plekje. Je krijgt gezelschap. Er hangen verhalen in de lucht, over kinderen, over verdriet. Ergens. Er is een eenzaamheid, een stil onvermogen. Er zijn stille foto’s.

Het andere verhaal bleef in de achtergrond. Het vertelt zich.

(Iets komt in lagen.)

De nacht is stil. Er zijn veel dromen.

De andere dag. Je geeft opleiding. Je houdt ervan, dat het een trage module is, dat je eigenlijk maar hoeft te luisteren naar verhalen. (En even alleen maar denken aan het Frans, of je niet te veel fouten maakt, of je bij de woorden kunt, ergens in je lichaam.)

(Er is veel ruis op de voorgrond die dag, langs alle kanalen. Je wilt het nieuws wel horen, je wilt het kunnen zien. Het zou fijn zijn als daarna iedereen zou zwijgen. Gewoon, een dag of zo. Zwijgen. Het is niet zo.)

(Op de achtergrond beweegt iets anders.)

De andere dag. Iets maakt je moe. (Je probeert telkens terug te schakelen in je hoofd, terug naar hier en nu.)

Je denkt aan iemand. Iets is onderweg. Je kunt het niet uit de lucht plukken, niet ongedaan maken. (Je handen reiken niet tot daar.)

(Het verdriet wacht nog.)

Een andere ochtend. Iemand raakt je. Je zou ook haar iets zachts willen kunnen geven. (Het gaat, heen en weer, het is goed.)

Je hoort het hele verhaal. (Je denkt iets over de familie.) Er is verdriet, er is machteloosheid, in de zachte berm.

Een vriend heeft je gevraagd om mee te gaan naar een concert. (Ja zeggen, op wat zich aandient, had je je ooit voorgenomen.) Je gaat mee. (Iets is stil in je. Alleen maar muziek, verder niets, het zou goed zijn.)

Ze is wonderlijk goed. Haar stem is een wereld op zich. Alles kan ze, zuiver als kristal. En meer.

I will dance with the ghost of our long lost love. Het nummer legt zich heel traag neer, de slide van de gitarist is als het zachte spiegelbeeld van wat ruist ergens op de achtergrond. Ze herhalen het refrein eindeloos, zo lijkt het, zo zou je het willen.

(Ze heeft iets van je verdriet geraakt. Iets over de liefde, alleen maar de liefde, dat zou je goed doen, denk je.)

Een volgende ochtend. De dingen dalen in. (Laten we elke dag van het leven vieren, denk je.)

Je kijkt naar de plekken in je dag. (Een plek die alleen over de liefde gaat, het zou je goed doen, denk je.)

Je loopt door de stad. Om een of andere reden weet je dat die film die plek zal zijn.

In de zaal. (Je stelt vast dat je diep vanbinnen nog steeds even onverdraagzaam bent in de bioscoop. Je kunt niet tegen geritsel, geschuifel, gepraat, mensen die doodleuk te laat binnen komen, en dan ook nog even gaan ritselen, schuifelen, praten, en hoesten. Niets is veranderd. Alles is goed, dus.)

The Way You Look Tonight. (Je krijgt nooit genoeg van dat nummer, als Billie het zingt. Het komt zomaar de film binnenwandelen.)

De film is wonderlijk goed. De actrice is een wereld op zich. Alles kan ze. En meer.

(Ergens halfweg begin je te beseffen dat iets wat je dacht daar te laten meegekomen is naar hier. Wat ruis was, is je lichaam geworden.)

Je loopt terug naar huis door de stad. Je lichaam is een zachte traan geworden. (Je begrijpt iets over de week.)

Op de bank aan de bushalte zit een vrouw hartverscheurend te zingen. Haar stem galmt tegen de muren van de kerk.

(Er zijn nog te veel mensen op de straat. Ze slenteren. Je wilt alleen zijn.) Het is goed.

Weinig woorden

Er zijn geen woorden in de nacht. Wel iemand die je droom binnen komt wandelen. Ze zegt iets over de woorden in je bericht.

Je vraagt je af hoe het zou zijn. Iemand komt naast je zitten, zegt iets. Welke woorden zouden deze plek kunnen zijn?

Hoe je dacht aan wat er onder je huid was. Wat de stukken je zegden. Je ziet het gesprek.  Ze zeggen iets over achterblijven. Je lichaam wordt koud.

Je kijkt naar de foto op de piano. Probeert iets van de tijd aan te raken. Je bent hier nu. Zij kijken toe.

Je ziet woorden die zich herhalen. Als een kwelling, wat ze zelf niet lijken te beseffen. Ze doen pijn. Ze blijven daar, niet hier.

Elke dag opnieuw geboren worden. Ook die woorden kun je elke dag opnieuw lezen.

Soms zijn ze er ineens, de kinderen die er niet zijn. Ze hebben wel hun geheimen aan de planten verteld.

Je leest een zin in de krant. Iets over waarden, en hoe je dan langer zachter blijft, of zoiets. Het maakt je warm.

In dat beeld, ineens is het er, zou je weer op die plek zijn. Van toen naar nu. Je kijkt naar je handen.

Er zijn geen woorden te horen. Het is stil in het huis. Buiten is er de wind. Er zijn alleen de woorden in het boek dat je aan het lezen bent.

Dat vieze klusje dat je deed, de vorige dag. Het was al zo vaak uitgesteld. De geur hangt nog ergens, houdt woorden tegen.

Dat van die mannen. Je ziet het zo helder, weer.

Hoe zou het zijn, het water? Hoe vrij zou je daar zijn? Hoe traag?

Traag en zorgvuldig stappen. Telkens een tegel tussen laten. Aandacht omhult je.

De vrouw in het programma vertelt over het beeld. Het stond altijd in de tuin. Het is stuk. Ze vraagt om het te repareren. Ze houdt van het beeld, het is er al heel haar leven. Ze hoopt dat het blijft.

In potlood je naam in het verse boek schrijven. Voorzichtig op de stapel leggen.

De kranten zijn uit. Ze mogen weg van de tafel. Alleen de clementines staan er nog.

Ergens buiten roepen de kinderen. Ze rennen heen en weer.

Hoe je de vorige dag stond te kijken naar het kleine meisje dat al zo gegroeid is. Daar bij de trap. En dat je eigenlijk niets te zeggen wou hebben. Gewoon kijken.

Je denkt aan de woorden in het boek. Ze vertellen iets over de jaren. Ze gaan met je mee.

De dingen die je nog zou willen vragen. Hoe gaat het met jou? Hoe gaat het met jou? Niet vandaag.

Wat zou er gebeuren als ineens je adem zou stoppen? Zomaar ergens tussen het dessert en de afwas? Even kijken of er niet te veel rommel ligt in het huis.

We zijn nu hier, zeg je. Vroeger is niet meer hier. Je lichaam wordt weer warm.

Je vertelt een geheim, terwijl je de planten water geeft.

De woorden kijken naar de dingen.

Laat me maar even

Soms ben je een beetje oud moe. De dingen trekken je naar de ene kant. En eigenlijk wil je alleen aan de andere kant zijn. Daar waar het zacht is. Je lichaam weet het. Daar waar je je uit handen zou kunnen geven.

Maar het is hier, en nu, waar je te bewegen hebt.

Steeds terugkomen is een vorm van blijven.

In de trein. Je schuift de kranten even opzij, en kijkt. Hoe zalig leeg het is, alleen maar kijken.

(Misschien zijn er daarbuiten eindeloos veel mensen aan het roepen. Misschien kiezen mensen voor cynisme en misprijzen. Het zal wel.) Je kijkt, naar het landschap.

De vergadering. Je luistert, naar alle verhalen. Probeert ze in je hoofd netjes naast elkaar te leggen.

(Het was haasten. Een deur moest geopend worden. Voor een keer laat je de afwas staan. Eigenlijk wil je dat dat eiland tussen de namiddag en de avond van jou alleen is. En ook van de afwas.)

(Die nacht moet je even wachten. Op de zee.)

’s Morgens heb je zin in ander nieuws. Iets over poëzie zou gewenst zijn. Je schuift de dingen een beetje door elkaar. (Beetje hier, beetje daar.)

(Je moet nog altijd op die ene mail antwoorden. Iets knaagt, een beetje. Het komt wel wanneer het komt.)

Overzichtelijk, de dingen doen die je wou doen. Na elkaar.

(Je zou al vroeger kunnen vertrekken naar de vergadering die avond. Maar je wilt gewoon thuis zijn, om te eten. En de afwas te doen.)

Het lot zet je op de eerste rij. (Je bent met je hoofd ook al een beetje bij de volgende dag.) Het is fijn om enkele mensen te zien, even met hen te kunnen praten.

De nacht omhult je.

Op weg naar de begrafenis. In het overstapstation zie je hen, je rijdt met hen mee. Zij zal afscheid nemen van haar oma. (Het maakt je gelukkig, gewoon naar hen te kunnen kijken. Hoe mooi ze bewegen samen, hoe de kinderen door de trein kronkelen. Hoe rustig het is. Hoe rustig het verdriet er ook is.)

Onderweg naar de kerk. De kleine jongen geeft je een stapeltje herfstbladeren in je handen. Die moet je bijhouden, zegt hij. Het is zo overzichtelijk, zo smeltend. (Even later vraag je aan zijn mama of je misschien toch onderweg de bladeren stiekem bij andere bladeren mag leggen. Het mag.)

Je luistert naar de verhalen, je ziet de beelden. Het is mooi, het web van het leven, en de dood daarbij. Het is haar moeder, hun oma. Het neemt de tijd. (Je moest nog zoveel. Je mist twee treinen. Alles schuift een beetje op.) Hier wil je zijn, alleen hier.

De trein komt, uiteindelijk, met vertraging. De batterij van je telefoon is bijna leeg. Je kunt alleen wachten, in de tijd, je overgeven.

(Je denkt aan iemand die die dag, ook iets met overgave.)

Op een of andere manier is het goed, dat de dingen opgeschoven zijn, wanneer je uiteindelijk aankomt op het werk. Er is te veel dat nog zou moeten, het geeft niet.

(De mail van die ene man die om de zoveel tijd iets stuurt met als doel pijn te doen, het kan niet anders zijn. Floep.)

Die tekst waar je de vorige dag aan begonnen was. (Iets om je verontwaardiging een plek te geven, waar het zou kunnen gaan liggen.) Hij hangt ergens in de lucht.

Je luistert aan de telefoon naar het verhaal waarop je al enkele dagen wachtte. (Iets is ingezet, iets gaat gebeuren, eindelijk. Als je zou kunnen bidden, zou je het doen. Opdat er dit keer niets tussenkomt.)

Je voelt je traag, tijdens de vergadering.

De andere dag. Traag werken. Buiten is het stil. (Misschien moet je die tekst nu toch eens afwerken en publiceren. De woorden zijn klaar. De techniek laat je in de steek, zeg je tegen jezelf. Je deed het gewoon niet goed. Het mag nog even wachten.)

Je zit tussen de mensen, luistert naar de verhalen, kijkt naar het beeld dat zich aan het licht laat zien.

(Daarna alleen nog dekentje, en warm worden.)

Je kijkt naar een film over die oorlog die bij deze dag hoort. Het is wonderlijk. De oude filmbeelden zijn ingekleurd. Alles is zo dichtbij. Het raakt je diep. Bij die beelden wil je zijn, bij hen wil je even zijn vandaag. Zij die nooit oud zouden worden.

De andere dag. Je probeert het nog eens met de tekst, nu lukt het. (Je had net nog die ene zin toegevoegd, daarop wachtte de tekst nog.)

(Sommige mensen zijn vampieren, denk je.)

(Je had een overleg georganiseerd, met je stukken. Iets over telkens weer terugkomen. En hoe je dat doet. Dat je het doet, is misschien wat telt. Sommige dingen doen te veel pijn. Soms lijkt het alsof ze je openscheuren. Je moet even wachten. Kijken. En weer beginnen, waar hier is. Het zal de wereld niet veranderen. Maar die lijn moest je trekken, denk je. Als was het een dans, jouw dans.)

Misschien waren er veel dingen opgestapeld, denk je. Maar die herfstbladeren, die mogen blijven. (Laat me maar gewoon even, denk je, tijdens het koken. Je lichaam wacht op wat nog in de pan ligt. Het zal je warm maken. Wat ook gebeurt.)

Je wacht op de woorden. En je hoort hoe Louis zingt en speelt. Sweet Lorraine. Alles is er.

Uitgesteld

‘De fado past goed bij hoe ik me voel. Laat maar opstaan.’
‘Herfst?’
‘Ja, ik denk het wel. Ik verlang naar de zachtheid in die melancholie.’
‘Je ziet er goed uit trouwens, met dat korte haar.’
‘Het voelt heerlijk, weer bij mezelf of zo. Dichter. Ik kan het niet zo goed uitleggen.’
‘Je ogen zien er een beetje moe uit.’
‘Misschien wel, dat zou kunnen. Het was het gevoel van vandaag. Een traag verdriet, dat door me heen gaat. Misschien is het een rouw. Het is niet dat ik zou kunnen aanwijzen wat het juist is. Het voelt wel als iets dat me gegeven is, om te volbrengen of zo.’
‘Een doorgeefverdriet?’
‘Ja, iets in die aard. Iets dat uitgesteld is. Misschien was het ooit te veel of te intens, misschien kon het er niet zijn.’
‘Zou het zo werken? Iets als bewegend water of een golf of zo. Met een beweging daarin opgespaard die er blijft, tot de golf is uitgestroomd. Een beweging die wacht.’
‘Ik denk het eigenlijk wel.’
‘En waar voel je dat dan?’
‘Dat is moeilijk uit te leggen. Het is als een soort onderstroom. Als je rustig en open bent, kun je die zien. En als je eraan voelt, is het alsof je een trilling kunt merken, die aangeeft hoe groot het verdriet was, toen, ooit. En tegelijk is het soms als herfst.’
‘Er is iets geruststellends in de geuren van de herfst. Elk jaar weer. Alsof ze iets in je openen.’
‘Ja, inderdaad. Soms overmenst dat gevoel me, dat er zoveel verdriet is, ergens in die stroom. Dan voel ik het gewicht, of zie ik hoe groot het gewicht is. En dan verlang ik naar de herfst. Er is een zachtheid in melancholie. Je huid wordt trager. Iemand mag door je heen kijken.’
‘Het is mooi, hoe dit nummer geen schrik heeft van de overgang van majeur naar mineur, en weer terug. En telkens is het alsof je de adem ziet veranderen.’
‘Het doet me goed, dat ik bij jou ook herfst mag zijn.’
‘Je mag alles zijn.’
‘Als je jong bent, wil je soms dat de seizoenen sneller gaan. Het wordt rustiger met het ouder worden. En soms helpen woorden om het anders te zien. Dat woord rouw heeft iets geopend. Niet dat het daarom zomaar gemakkelijker wordt, maar je ziet de stroom beter, en de kleuren.’
‘Heb je dat ook gedaan op school vroeger? In de herfst op zoek gaan naar mooie bladeren, en die dan moeten tekenen.’
‘O ja, dat herinner ik me nog goed.’
‘Hoe je dan ineens merkte hoeveel kleuren er waren in zo’n blad. Kleine kleuren.’
‘Ja, en op je tekenblad waren die kleuren altijd platter of zo.’
‘Misschien kon jij gewoon niet zo goed tekenen?’
‘Het was denk ik meer een gevoel van falen. Als je begint te kijken, zie je zoveel. Kleine nuances en bewegingen in die kleuren.’
‘Misschien is zo’n herfstblad ook opgespaard verdriet.’
‘Het kan pas loslaten wanneer de tijd daar is. Soms helpt de wind een beetje.’
‘Zullen we nog even naar buiten gaan?’
‘Wacht nog even. Kunnen we nog even hier zitten zo? Niets zeggen, alleen maar de muziek. Gewoon even blijven, en kijken naar het water.’
‘Ja.’

Een donkere plek, waar de lamp was

De week begint in stilte. Je hebt twee dagen geen woord gezegd. Je hebt een boekje gelezen over de stilte. Je hebt gekeken. Naar wat nog rusteloos is.

Een tekst loslaten in de wereld. Daarna gaat die ergens naartoe. Drijft de tekst weg? Of drijven mensen naar die tekst, terwijl ze toch al op het water lagen?

De dag van de doden. Je weet niet helemaal zeker waar ze zijn, die dag. Misschien vinden ze het fijner jou op andere dagen te bezoeken.

Een andere dag. Het is druk in de trein. De papa legt aan het jongetje uit wat er te zien is aan de andere kant van het raam. Je zwaait in gedachten naar iemand.

Een koffie en je boek. In een café waar je al zoveel jaar niet meer geweest bent. Je weet nog wie je ging bezoeken hier, in de straten net achter de hoek. Toen.

Je krijgt een bericht. Iemand is overleden. Iemand is traag en stil uit het leven vertrokken, als wind die zich neerlegde. Je bent dicht bij iemand die je dierbaar is, zou willen dat zij dat voelt.

Je luistert naar de verhalen. Je vertelt de jouwe. Je ziet iets nog beter. En de dingen die je niet gezien hebt. Er is een ritme in uitgesteld verdriet.

Op weg naar huis. In het overstapstation. Je belt met de mevrouw van de radio, die je vraagt of je naar de studio kunt komen. Er is onderweg nog een cadeau te kopen, denk je.

Er is nog net genoeg tijd om langs de boekhandel te gaan, voor het cadeau. Een brood vinden lukt niet meer. Je bent netjes op tijd in de studio. Je ziet de journalist op het scherm.

Voor je thuis bent een eerste berichtje. Iemand hoorde je, tijdens het koken. (Je hoopt dat je stem niet al te vreselijk klonk.)

Daar waar je zit te schrijven ’s avonds. Aan de andere kant van het raam staat een lantaarnpaal. De lamp is stuk. Er is nu een donkere plek, die zich het licht nog herinnert.

Een andere dag. Je wacht op de trein. Je kijkt naar de mannen die al een hele tijd bezig zijn met het schoonmaken van de glazen overkapping. Ze hangen in touwen.

Een gesprek met een mevrouw ergens in Noorwegen. Ze wou je graag spreken, had je gezien in het webinar. Ze kwam ooit uit Canada, zegt ze. (Je hoopt dat je niet al te veel fouten maakt.)

Die avond ben je net op tijd voor het etentje. Ze wachten al op je aan de ronde tafel. Je bent zo blij hen te zien. Je cadeau is zoals steeds enigszins organisch ingepakt. Maar ze is er wel blij mee.

Vertellen over dromen. Vertellen over terugkerende dromen. (Bij jou iets met verdwaalgebouwen en verdwenen schoenen.) Verlatingsangst lijkt soms vrij universeel te zijn.

Je loopt nog mee naar de bus. Iets ontroert je. Iets dat je je herinnert. Je zwaait. Op weg naar huis ga je nog langs het gebouw dat nu zonder spits is. Een stilte zweeft rond het gebouw.

Een korte nacht. Opgespaarde verhalen. Ze hebben allemaal hun ruimte nodig in je lichaam. Je denkt aan troost. Je huid lijkt oud.

De poetsmeneer op het werk heeft een heel verhaal. De onderlegger met het groene vloeiblad is als een eiland voor je spullen, terwijl hij je bureau schoonmaakt.

Je fietst terug naar huis, door de stad. De achterhoofdpijn van die ochtend is weer verdwenen. Je huid is weer wat zachter.

Lijstjes van berichten. Alsof je veel mensen woorden zou willen sturen. Hoe gaat het met jou? Hoe gaat het met jou? Leggen de dingen zich traag neer?

Normaal kun je ’s nachts vanuit je bed buiten een lichte plek zien. Als een lampje dat nog ergens brandt, de hele nacht door. Nu is er nog steeds een donkere plek.

Je hebt via het speciale invulformulier aan instanties, ergens, bericht dat er een donkere plek is, waar er tot dan een lichte was. Dat van de nacht heb je niet vermeld. (Dat is van jou.)

Je staat opleiding te geven. Iedereen is helemaal mee, zo lijkt het. De vrouw die antwoordt op je vraag heeft mooie ogen. (Soms ontsnapt een woord in het Frans. Een lege plek in een zin.)

De mevrouw aan het onthaal laat je binnen voor de vergadering. Ze is altijd zo vriendelijk wanneer ze je ziet. In je hoofd zie je je voorbereiding voor de vergadering.

Je loopt door de stad naar huis. Je denkt aan iemand. Later die dag zul je hem bellen. Je kijkt naar je rusteloosheid.

De serie. Terwijl je staat te koken. Het ontroert je diep. Alsof je naar die tranen verlangde, al een tijd. Jij begrijpt iets over kinderen, zegt het ene personage tegen het andere.

De donkere plek kijkt naar jou, terwijl je een zin schrijft. Over een donkere plek die naar jou kijkt. Wat zou de plek denken over jou? Jij blijft.

De lijnen

Soms zijn de beelden van wie je was vroeger zo helder, zo dichtbij. Soms zijn ze zo ver weg, niet meer aan te halen.

Je kunt kijken naar beelden in je hoofd. Je bewoont ze niet meer, soms.

Veel blijft zichtbaar, iets drijft weg.

Er zijn nog de levende herinneringen in je lichaam.

En als je even wacht, ook alle verhalen.

Maar iets drijft weg.

Of jij drijft vooruit.

Zoals je soms niet weet of jouw trein vooruit gaat, of de andere achteruit.

Misschien is het een vorm van wees zijn.

Misschien laten de doden je gewoon met rust.

Misschien is er niets veranderd.

De dingen die blijven, ze zijn hier geworden.

De stoel, nu zo rustig en soeverein. En hoe je eindeloos kunt voelen aan de lijnen.

De kast, gehuld in dit licht. Niet meer die donkere kamer van toen.

De piano, die wacht op jouw aarzeling, geduldig.

De foto’s, nu in dit landschap.

Je weet niet hoe dat zit, met de graven, daar in de verte.

En die ene urne, hier dichtbij.

En het kind dat je was, daar, is naar hier gekomen.

Soms toch.

Het is hier veilig.

Je zag iets in de spiegel, die ochtend.

En je wist dat je iets niet meer zou doen, later die dag.

Je kunt naar de regen kijken, en de wind.

Je kunt de peer traag en zorgvuldig schillen.

De dingen hebben je tot hier gebracht.

De planten kijken naar je, herkennen je.

Je hebt nog die woorden te bedenken.

Maar het mag ook morgen, niet vandaag. Zoals in dat liedje.

Soms drijf je in de tijd, zoals iedereen doet, waarschijnlijk.

Niemand voor je, niemand achter je.

Soms heb je woorden nodig, telkens weer, voor de lijnen.

En soms is het niet erg.

Je kijkt naar wat is.

Het is genoeg.

En het licht.

Verdwalen

Alleen maar verdwalen, in een lege plek.

En niets.

Of misschien warm water, als buitenhuid.

Heel even.

De wind is buiten.

De regen ook.

Het zou koud kunnen zijn, daar.

En zij met te veel woorden, te veel lawaai.

Ze zijn daar.

Hier is er enkel een lege plek.

Misschien lopen er monsters buiten, in de nacht.

Het zij zo.

Er zijn geen vragen.

Er is niets te zijn.

Het is, gewoon.

Misschien is je huid oud.

Misschien schuift het verdriet van je af.

In dit niemandsland.

Misschien val je samen.

In afwezigheid.

Niemand trekt, niemand duwt.

De sporen leggen zich neer.

Ze spreiden zich uit.

Alles zou te zien zijn.

En niemand zou kijken.

Er is net genoeg licht.

Niets herhaalt zich.

In de oksel van de tijd.

Het liet zich los.

Misschien blijft de pijn.

Uitgestrooid.

Zo vormloos kun je zijn.

Het streven van de schaduw.

De rivier laat zich zien.

Hoe traag zijn we

‘Ik wou je gewoon nog even zien. Maar ik heb niet zoveel te vertellen, denk ik. Ik wou gewoon heel even hier zijn. Is dat goed?’
‘Ja, het is heel goed. Stiekem hoopte ik trouwens dat je zou komen, zomaar.’
‘Heb je dat soms ook, dat je veel hebt moeten praten, met allerlei mensen, en dat je daarna alleen maar wilt dat het stil of traag is? Dat je niet iemand moet zijn, maar dat je gewoon, zoals nu hier, in de zetel kunt zitten naast elkaar en dat je niets hoeft te zeggen, tenzij er iets komt.’
‘O ja, dat herken ik zeker. Het is alsof je verlangt iets van jezelf af te kunnen leggen, alsof wie je was de hele tijd niet helemaal paste bij je huid, of zoiets. Niet dat het groot of erg was, een klein beetje maar, maar toch.’
‘Bij jou mag dat, dat weet ik. Ik weet dat ik gewoon naast je kan zitten, en dat we dan naar de maan kunnen kijken of zo.’
‘Een gesprek is soms een beetje als een aanraking. Er zit een soort lijn of stroom in, en die beweegt een beetje op zichzelf. En ik kan dat dan wel volgen, en aanwezig blijven, maar er is ook vaak een verlangen om elke stap of elk moment apart te kunnen zien en voelen, om te kunnen voelen dat ik er de hele tijd ben, en dat ik samenval met mezelf. Het klinkt heel gewichtig als ik het zo zeg, maar zo voelt het.’
‘Ik herken dat wel bij jou, dat verlangen. En die kleine angst om telkens een beetje te verdwijnen.’
‘Het is denk ik ook een verlangen naar traagheid. Naar bewegingen of woorden die alleen zichzelf zijn, niet een vraag. Een verlangen naar niet verdwijnen of uit mezelf kantelen.’
‘Soms verlang ik daar ook erg naar. En soms verlang ik naar het tegenovergestelde, naar helemaal verdwijnen.’
‘Ik bewonder je wel voor die beweeglijkheid.’
‘Soms voelt het goed, en soms voelt het alsof ik op allerlei plekken tegelijk een beetje ben, terwijl iets in mij graag thuis zou willen komen. Het zal wel nooit helemaal goed zijn.’
‘Voelt het dan soms aan als een vlucht?’
‘Dat weet ik eigenlijk niet, ik denk het niet.’
‘Ik denk dat jij vrijer bent.’
‘En ik denk soms dat jij robuuster bent of zo, beter weet welke plek je bent.’
‘Daar moet ik eens over nadenken.’
‘Ik heb het altijd fijn gevonden dat ik zomaar bij je binnen kon komen en dat ik dan kon vragen dat je niets zou zeggen, en dat je dat dan deed. Dat ik dan even jouw strijk deed of zo, en dat jij een boek zat te lezen. En dat er zo dan twee uur zomaar voorbij kon glijden, en hoe goed dat voelde.’
‘Dat waren altijd heel bijzondere momenten, vond ik. Heel veilig ook.’
‘Ja, en dat was ook telkens wat ik zocht, denk ik.’
‘Al van toen ik jou de allereerste keer zag, wist ik dat er iets was dat zou blijven.’
‘Ik weet eigenlijk niet hoe het met de maan is vanavond.’
‘We kunnen de maan ook gewoon denken.’
‘Hoe ziet de maan er nu uit, denk je?’
‘Dat weet ik eigenlijk niet, ik voel alleen dat de maan er is, en rustig toekijkt of zo.’
‘En dat de maan daar gewoon blijft, ook als we niets zeggen, en ook als we falen in wat we wilden.’
‘Misschien heeft de maan alle tijd.’
‘Dat is wel een mooie gedachte.’
‘Zullen we nog even gewoon zwijgen? Ik ben een beetje moe.’
‘Ja.’

Kieren

Gaten vullen, terwijl je soms liever gewoon een lege plek zou laten, om ernaar te kijken. Soms is het alsof je elk moment moet gebruiken. (Dat stapeltje boeken moet gelezen zijn voor het einde van de week, om dat gesprek te kunnen begeleiden.) Het is boeiend, en tegelijk maakt het je lichaam een beetje harder dan je zou willen.

Je leest de boeken, en het is alsof je een beetje thuiskomt, alsof je iets breder kunt ademen. (Ook al hapert je rug.)

(Het vulpengevoel, dat zou er kunnen zijn in die lege plekken, die je bekijkt in hun afwezigheid. Traag de zinnen schrijven, en kijken naar de inkt die droogt.)

Je werkt aan de presentatie. Je vindt een site met mooie foto’s. Je zou eindeloos kunnen blijven zoeken, ze toevoegen aan je pagina’s. Ze zijn veel, in een moment.

Je leest een verhaal dat je blij maakt.

Je wacht op hoe de trillingen van de trein je huid overnemen. Het gebeurt net niet.

Een droom. Iets van een hele tijd geleden komt terug. Je wordt wakker (in de droom), omdat twee kleine meisjes op het bed komen springen en je benen ombouwen tot een soort glijbaan. 

Je zit in een vergadering die maar niet afloopt. Bij je thuis wacht iemand op je. (Ze vindt het overigens helemaal niet erg om te wachten, zegt ze.) Je fietst door de stad. (Hoe durven die wielrenners zo snel fietsen in de regen?) Je bent dus te laat, maar ze vindt het niet erg.

Raar toch, die opgefokte autobestuurders die je keer op keer op dat ene zebrapad net niet omverrijden, en dan hun hand opsteken bij het voorbij zoeven. (Wat zou dat gebaar eigenlijk willen zeggen?)

(Je leest iets dat je eigenlijk heel opstandig maakt. Misschien ben je er overgevoelig voor, maar het lijkt je belangrijk om vergelijkingen nauwkeurig te kiezen. Hoe sommige mensen net iets te gemakkelijk historische vergelijkingen maken, grote mensen uit de geschiedenis als beeld gebruiken, hun leed vergelijken met dat van anderen die wel gruwelijke dingen meemaken, en dat voor hun eigen oogkleppengelijk. Het is een beetje onkies, en het geeft je koude rillingen.)

Om een of andere reden krijg je allerlei vriendschapsverzoeken van mevrouwen met rare namen en indrukwekkende decolletés en berichtverzoeken van mevrouwen die diverse ontuchtige en waarschijnlijk acrobatische dingen met jou willen doen. Maar je houdt ook dit keer stand. (Wat nu ook weer niet extreem moeilijk is.)

Je hoort een verhaal over een jeugd in dat stuk van de grote stad. Je kunt het zien vanuit het raam van je bureau. Het ontroert je diep. Vertel verder, zou je willen zeggen. Maar er is geen tijd.

Het is de dag van die ziekte. Ze zijn bij je. (Je hoort een nieuw verhaal, van iemand die je kent. Je wacht op nieuws, over een dierbare.) Overleven is soms verwarrend.

Soms ben je ineens een beetje moe. In dat ene moment, net voor je je aan de nacht geeft. Alle lichten zijn uit. Het is stil in het huis. Iemand zou je heel even mogen aaien. Waarna je buigt voor de dag.

Je hebt net dat gaatje tijd om dat woordje te schrijven dat je die avond gaat brengen. Je schrijft net iets te snel. Nadien in de trein op weg naar huis denk je aan zinnen die je anders had willen kunnen schrijven. Soms is het goed dat zinnen een beetje kunnen wachten. Tot ze bij zinnen zijn.

Een feestje dat die naam niet mag hebben. Het ontroert je heel erg om daar te zijn, te kijken naar die vriend waar het om draait. Je ziet mensen met wie je al zo lang onderweg bent. Iets wat jullie samen dragen. (Misschien ben je toch een beetje ouder aan het worden.)

Je kijkt, zou liever niets willen zeggen. Alleen maar kijken.

De nacht hapert een beetje.

Je vertrekt naar het station. Goed idee was dat, die handschoenen.

Je vertelt je verhaal, bij de mensen die je dierbaar zijn. Iemand zegt je dat ze het altijd warm krijgt van wat je vertelt. Een geschenk.

Terug in de stad. De boodschappen. Je verontschuldigt je bij de mevrouw in de winkel dat je dit keer niet op het vaste ochtenduur in de winkel was. (Ze maakte zich al zorgen, vanzelfsprekend.) 

Weer thuis. Het ritme ademt weer.

Je legt het stapeltje boeken voor je op de tafel. Het zwarte schriftje ligt voor je. Je maakt de voorbereiding voor het gesprek dat je zult leiden. Je schrijft traag, met je vulpen, in zwarte inkt. Iets legt zich neer.