03 augustus 2011

Het zat zo

Hoe een stofzuiger tot het middelpunt van een verhalenuniversum kan uitgroeien. Hoe het steeds opnieuw vertellen van al die verhalen, als een eindeloos ritueel een manier van leven is, het creëren van een plek waar de familiegeschiedenis zich kan nestelen. En hoe je altijd opnieuw veel verbeelding nodig hebt om te begrijpen wat er ‘echt’ gebeurd is. Je kunt het allemaal vinden in het heerlijke boek Het zat zo van de Israëlische schrijver Meir Shalev.

Het zat zo is een warme en ontroerende familiekroniek, waarin oma Tonja de hoofdrol speelt. Of beter: waarin de stofzuiger van oma Tonja de hoofdrol speelt. Of nog beter: waarin de verhalen over de stofzuiger van oma Tonja de hoofdrol spelen. Misschien. Het zat namelijk zo.

Met de zin ‘het zat zo’ beginnen alle verhalen die oma Tonja vertelt. Die beginzin, samen met allerlei eigen woorden en uitdrukkingen, worden door alle familieleden op rituele wijze herhaald. Het verhaal speelt zich af in Nahalal. Oma Tonja is in 1923 uit Oekraïne naar toenmalig Palestina gekomen, waar ze de strenge behoedster wordt van een boerderij.

Oma Tonja is de spil van alle familiegeschiedenissen. Toch is ze geen eenduidige ‘oermoeder’. Dat ze blijk geeft van een enigszins overdreven poetswoede is een behoorlijk understatement. Oma Tonja voert een heroïsche, nooit eindigende strijd tegen elk stofje vuil dat haar huis kan binnendringen. En al wie in haar buurt komt, zal het geweten hebben. De relatie met haar man Aharon, die niet helemaal gemaakt lijkt voor het boerenbestaan, loopt niet altijd vlekkeloos. De broer van Aharon is – een “verrader” volgens de anderen – geëmigreerd naar de Verenigde Staten, waar hij een goed bestaan heeft. Die broer, Jesjajahoe, stuurt een stofzuiger op uit Amerika, naar oma Tonja. Het blijkbaar immense apparaat krijgt in het eigen idioom de naam svieper en komt als een paard van Troje het geordende universum van oma Tonja binnenrijden. Het zal haar koninkrijk echter niet aan het wankelen brengen.

Met het verhaal van de stofzuiger vertelt Shalev ook het hele verhaal van zijn familie. Zijn ouders, ooms en tantes, de verhalen uit het verre Oekraïne, het leven in de landbouwersgemeenschap en het leven in de grote stad. Alles krijgt een plaats in een meanderend verhaal. Het vertellen van dat verhaal is minstens even belangrijk als het verhaal zelf, zo legt Shalev telkens opnieuw uit. Want van elk verhaal bestaan eindeloos veel versies, die telkens opnieuw kunnen verteld worden. En de waarheid ligt vooral in de veelheid aan verhalen.

Oma Tonja is een figuur met veel kanten. Aan de ene kant een obsessieve controlefreak die zowat de helft van haar huis afschermt van ‘indringers’ en haar regels behoorlijk genadeloos aan iedereen oplegt. Maar aan de andere kant ook een vrouw met een heel vrije geest, die op haar manier haar kleinzoon met veel liefde koestert. In haar verhaal klinkt ook de pijn van het verlies van een geboorteland en het moeizaam vinden van een nieuw thuisland. Alle familieconflicten worden met milde humor beschreven, maar ze verwijzen ook naar verwachtingen en verlangens die niet worden ingelost door het leven.

De manier waarop Shalev dit kluwen aan verhalen vertelt, is heel bijzonder. Op subtiele wijze weeft hij de heel eigen woordenschat van oma Tonja in zijn verhaal. De taalmaniërismen worden zo een structurerend element in het hele boek. De opbouw, met uitweidingen in de ene en de andere richting, aangevuld met mooie foto’s van oma Tonja, geeft je als lezer meteen een thuisgevoel. Soms is het echt alsof je op een feest of zo de auteur in etappes zijn verhaal hoort vertellen, met op de achtergrond andere leden van de familie die er iets tussenin roepen. De familieverhalen worden een hecht en tegelijk beweeglijk bouwwerk waarin de verteller zich thuis voelt.

Uit de manier waarop Shalev over oma Tonja en zijn hele familie spreekt, blijkt veel liefde en tederheid. De toon van alles is bijna bedrieglijk licht. De verhalen zijn op zich immers niet allemaal zo vrolijk. Ze gaan over de grote vragen waar we allemaal mee worstelen, maar doen het op een subtiele en milde manier. Iedereen zal trekjes herkennen van beruchte figuren uit de eigen familiegeschiedenis. De manier waarop Shalev zijn materiaal, verwerkt maakt er echter veel meer van dan een ‘gewone’ familiegeschiedenis. De svieper is een grotesk symbool voor dromen, ambities, na-ijver, falende liefde, het zoeken naar een plek in de wereld, en nog veel meer. Het web van verhalen, dat met het vertellen van elk nieuw of oud verhaal telkens wordt uitgebreid, is niet alleen een veilige thuishaven, het is een manier van zijn. Je leest Het zat zo met een voortdurende glimlach. En je zou zo aan anderen ook willen vertellen over de svieper, over oma Tonja, en zo ook al je eigen verhalen ophalen. Een heerlijk boek.

1 opmerking:

tine heyse zei

Blij dat je het mooi vond. Een mooi stukje. En dinsdag kan ik ook terug heerlijk beginnen boeken lezen.