Moest dit boek er eigenlijk wel zijn? Het postume Notes to John (in het Nederlands vertaald als Notities voor John) van de bekende Amerikaanse Joan Didion roept veel vragen op. Is dit voyeurisme? Is dit geldklopperij? Is dit interessant genoeg om te publiceren? Doet dit recht aan de nagedachtenis en werken van Didion?
Het boek is een volledige publicatie van een reeks persoonlijke notities van Didion die telkens een weergave zijn van gesprekken die ze had met psychiater Roger MacKinnon. De notities beslaan een periode van twee jaar. Ook na die twee jaar bleef ze hem nog zien. Het manuscript werd na haar dood gevonden.
Joan Didion leefde met haar echtgenoot John Gregory Dunne. Ze hadden een geadopteerde dochter, Quintana. In de jaren na de beschreven periode zouden John en Quintana sterven, wat een neerslag vond in haar boeken The Year of Magical Thinking en Blue Lights. In zekere zin zou je kunnen zeggen dat Notes to John waarschijnlijk ongewild een soort trilogie (van verdriet en rouw) vormt met die twee boeken.
De vorm van de notities is merkwaardig. Didion geeft een – zo lijkt het toch – bijna volledige weergave van elk gesprek, met de vragen van MacKinnon en haar antwoorden. Hoe ze dat heeft gedaan, is niet duidelijk. Heeft ze alle gesprekken opgenomen? Heeft ze op basis van haar geheugen elk gesprek volledig gereconstrueerd? De teksten zien er niet uit als een letterlijke transcriptie, maar als netjes geordende teksten, met afzonderlijke paragrafen. Ze zijn dus op een of andere manier bewerkt. In de tekst heeft ze het over haar man John als ‘you’. Dat zorgt ervoor dat de teksten een bijzondere lading krijgen. Zij schrijft een (bewerkt) verslag van haar gesprekken voor haar man, die die dan waarschijnlijk helemaal zal gelezen hebben, waarna ze er nog uitgebreid over hebben gesproken. Zo stel je je het voor, als lezer. Het blijft ingewikkeld. John is als beoogde lezer indirect heel aanwezig, en tegelijk ook afwezig.
Dat lijken misschien wat vergezochte beschouwingen die voorbij gaan aan de vraag of we dit eigenlijk wel moesten lezen. Er zijn blijkbaar geen directe aanwijzingen dat Didion wilde dat dit manuscript ook zou gepubliceerd worden in boekvorm. Was het puur een persoonlijke manier om via het schrijven te begrijpen wat er gebeurde in de therapeutische gesprekken? Was het een enkel een soort tweetrapsdialoog met John? Was dit het materiaal dat later zou verwerkt worden voor een boek? Hoort dit niet volledig in de privésfeer? Op zich zou je kunnen zeggen dat ze in die andere genoemde boeken een heel persoonlijk relaas brengt over haar man en haar dochter. Mensen die die boeken gelezen hebben zullen mogelijk veel dingen al weten en krijgen met dit boek iets als een onderliggende context mee die een beter inzicht geeft in de complexiteit van de auteur. Misschien zijn de (ethische) vragen niet helemaal te beantwoorden. Je zou enerzijds kunnen zeggen dat het – ondanks het feit dat het manuscript ook los van publicatie publiek zou worden – onbehoorlijk en onkies is om dit in boekvorm uit te geven. Je zou anderzijds ook kunnen zeggen dat wie het hier moeilijk mee heeft misschien vooral niet wil dat er aan de status van het ‘icoon’ Joan Didion wordt geraakt.
Misschien kun je dit boek ook lezen als de tekst die het is, los van de controverse, los van het kluwen van verwachtingen of projecties over de beroemde persoon. In die lezing blijft het een merkwaardig boek, dat fascinerend, taai en tragisch is. Er is de genoemde vorm die je bv. zou kunnen zien als het ruwe materiaal voor wat een meer beschouwend essay had kunnen worden. Als je het zo bekijkt, zie je dat die twee teksten gradaties van bewerking vormen. Als lezer heb je misschien een ‘verhaalverwachting’, iets dat een begin heeft, een progressie, en dan een afronding. Dat is hier niet echt het geval. De vorm is een beetje taai. Je zou de schijnbare herhalingen saai kunnen vinden, je kunt ze ook ervaren als een tragische stilstand in een therapeutisch zoekproces. Als geheel hebben deze notities toch ook een soort consistentie van een tekst die op een bepaalde manier ‘af’ is. Merkwaardig.
Als je – een beetje los van de vragen naar het bestaansrecht van de publicatie – dit boek leest als het verhaal van een moeder die in gesprekken met een therapeut probeert grip te krijgen op de ingewikkelde relatie met haar dochter, dan krijg je een heel aangrijpend en tragisch relaas van iets als een onmogelijke opgave. Quintana worstelt al jaren met ernstige psychische problemen, heeft suïcidale neigingen en een alcoholverslaving. Je ziet een dynamiek van een heel hecht koppel, symbiotisch als een soort eenheid, en een adoptiefdochter. De drie zitten in een eindeloze dans van niet loslaten. In de gesprekken die Didion beschrijft, voel je de machteloosheid van de ouder die niet weet wat te doen om te voorkomen dat een kind ten onder zal gaan. De psychiater analyseert alle elementen daarvan en probeert door het harnas van Didion te prikken en haar te wijzen op mechanismen die naar haar eigen jeugd teruggaan. Als lezer begrijp je wel iets van de complexe gevoelens van Quintana, kun je je voorstellen hoe moeilijk het soms moet geweest zijn om Joan en John als ouders te hebben, en kijk je tegelijk met dezelfde machteloosheid toe naar een genadeloze dynamiek die gedoemd lijkt. Je ziet de dubbelheid van MacKinnon die tegelijk geduldig maar trefzeker blijft boren en vragen, maar die ook wel erg ‘duidend’ en sturend is. Bij Didion voel je hoe ze intern heen en weer stuitert in haar moederliefde, maar ook hoe ze een aantal van haar eigen moeilijke of ingewikkelde karaktertrekken laat zien. In zekere zin is een therapeutisch gesprek ook een soort talig gevecht. Zo bekeken zie je hoe Didion wat ze voelt construeert in een tekst (die ze dan zelf is), die ze nadien ook nog eens bewerkt tot een relaas. De dialoog met haar man gaat via die teksthandelingen. Het zorgt ervoor dat je als lezer – naast de vragen over het al dan niet privégehalte van dit materiaal – tegelijk een fascinatie en een onwennigheid voelt. Je bent dichtbij en tegelijk ook niet.
Notes to John is een boek dat veel vragen oproept. Wat dit boek juist is en of het er in die vorm moest zijn, misschien hoef je die dingen niet te beantwoorden om het te lezen. Als je het boek leest als de tekst die het is, krijg je een aangrijpend verhaal van een complexe vrouw die als een soms machteloze moeder probeert te vatten wat ze moet doen, en daarbij zichzelf tegenkomt. Hoe ga je om met inzichten die zich aandienen en hoe ‘tekst’ kun je daarbij zijn, dit boek laat die vragen zijn, zonder ze te beantwoorden.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten