Ergens op de achtergrond van een leven is er nog een ander leven. Het is er ooit geweest, het had er kunnen zijn, het mocht niet gezien worden, het kon niet gezien worden. Ergens onderweg is het in de wachtstand gezet, tot het zich weer naar de voorgrond duwt. Misschien kan iets van dat leven nog net op tijd naar het licht gebracht worden. Maar met welke woorden zou je dat kunnen doen? Het licht kan het verlies niet wegnemen, maar misschien wel verzachten. Wat niet mocht zijn, is er even nog, in het avondlicht. Met Schemerleven heeft Jaap Robben een heel erg mooi boek geschreven over verlies en niet geleefde levens, over een beknellende tijd en over een zwijgen dat niet zomaar geheeld kan worden.
Het boek vertelt het aangrijpende verhaal van Frieda. Ze is ondertussen 81. Haar man Louis is net overleden. Ze kan niet in het huis blijven waar ze zo lang gewoond hebben en wordt door haar zoon Tobias naar een zorginstelling gebracht. Daar vindt ze niet meteen haar draai. Het is alsof het verleden zich als een hevige stroom aan haar opdringt. Ze is nors tegenover de mensen die haar verzorgen en tegenover haar zoon, doet en zegt dingen die ze liever niet zou hebben gedaan en gezegd.
De jonge Frieda groeit op in de buurt van Nijmegen, begin van de jaren 60, in een zeer katholiek gezin. De beknellende invloed van de kerk is in die tijd nog zeer groot, in veel opzichten ten nadele van de vrouwen. Frieda werkt in een bloemenwinkel en wordt verliefd op een getrouwde man, Otto. Ze krijgen een intense relatie, die op een pijnlijke manier eindigt. Alles wat er was, is er dan ineens niet meer. Het wordt verzwegen, het mag niet gezien of gevoeld worden. Het leven in het licht gaat verder, het schemerleven moet in het duister blijven.
Het hele verhaal wordt rustig opgebouwd, in hoofdstukken die in de tijd bewegen tussen toen en nu. Je blijft als lezer dicht bij Frieda. Je merkt dat er in het nu iets wringt onderhuids. Je begrijpt niet meteen waarom ze soms zo hevig of gesloten reageert. Schijnbaar kleine dingen die als motief functioneren doorheen het boek maken alles duidelijk en brengen de puzzelstukken bij elkaar. Wat betekent die cactus juist? Wat is dat met dat washandje? Hoe zit dat met die nachtvlinders? Waarom blijft ze maar doorgaan over die voeten? Waarom reageert ze zo raar op de foto van de echo van haar toekomstige kleinkind?
Een beetje tot haar eigen verbazing gaat Frieda op zoek naar de losse eindjes van het verhaal in het duister. Het moet ineens, alsof het niet anders kan. Ze zou het willen kunnen vertellen aan haar zoon en aan anderen, zodat die misschien iets beter haar soms onvoorspelbare gedrag zouden begrijpen. Maar het is alsof ze geen woorden heeft voor wat al die tijd niet bestond. Maar eens het in woorden bestaat, ergens geschreven is en een naam heeft, is het er ook. Misschien is het definitief te laat, misschien niet.
Het verhaal van Frieda – eens je als lezer ook weet wat er allemaal is gebeurd – is bijzonder aangrijpend. Het is het verhaal van zoveel vrouwen en het is het verhaal van de beknellende greep van een starre godsdienst op een maatschappij aan de vooravond van de grote emancipatiebewegingen.
De manier waarop Robben dat verhaal beschrijft en vormgeeft is indrukwekkend. Hij is een grote stilist, en dat voel je in elke zin. Toch vragen de mooie woorden en zinnen geen aandacht voor zichzelf. Alles is ingehouden, staat ten dienste van het verhaal van Frieda. Misschien zou je soms iets meer willen weten over hoe de andere personages kijken en denken, maar het gewicht ligt duidelijk bij Frieda, en dat is ook goed.
Op de cruciale momenten zijn de beschrijvingen zoals Robben die maakt heel bijzonder. Ze duren net iets langer dan je gewend bent, waardoor je de dingen beter ziet. Ze zijn heel lichamelijk en sensitief, onder meer in hun weergave van de diepe pijn van het verlies of het gemis. Of ze blijven maar duren, waardoor het pijnlijk onrechtvaardige van een situatie, van het niet bij naam noemen van wat er gebeurt, je als lezer in je diepste raakt. Op andere momenten worden de dingen bijna laconiek vermeld, waarbij je voelt wat er allemaal uit beeld geduwd wordt.
Schemerleven is een boek dat je heel diep raakt. Het haalt het leven dat had kunnen zijn, maar waarvoor er geen woorden waren, naar het licht. Het lichaam vergeet niet. Jaap Robben heeft er een ingehouden mooi boek van gemaakt dat daardoor leven geeft aan wat anders zou zijn verdwenen in de plooien van de tijd.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten