Mothering Sunday

Wees gewaarschuwd, u betreedt het terrein van de literatuur. Wees klaar, en nu al blij, de literatuur zal u met open armen ontvangen. In de literatuur kun je leven, kun je blijven leven. Eén moment kan je leven veranderen. Leg dat moment in de handen van de literatuur, en er gebeurt iets. Het besef, in dat ene moment, dat je de werkelijkheid kunt verdichten, dat je de tijd kunt vertragen, de lichtinval sterker kunt maken, dat besef is de deur naar een andere wereld. Die andere wereld, een gevonden bestemming, is een bevrijding uit de wereld die de jouwe leek te zullen worden.

Mothering Sunday (vertaald als Moeders Zondag) van de Britse auteur Graham Swift is een kleinood van omtrekkende bewegingen. Het cirkelt rond dat ene moment, die ene dag, die tegelijk tragisch was en ook het begin zou worden van het ware leven van het hoofdpersonage. Het doet dit in sierlijke literaire danspassen, soms traag als een wals, soms ineens versnellend, soms omslaand van sierlijk en gestileerd naar uitdagend en direct. Het gaat over het leven van een vrouw, een schrijfster, en het gaat ook over wat literatuur vermag.

Een schrijfster blikt terug naar dat ene moment in haar leven dat zou bepalen dat ze een schrijfster zou worden. De verteller vertelt over de schrijfster die terugblikt op het ene moment dat bepalend zou zijn. De schrijver vormt de verteller die vertelt over de schrijfster die vertelt… Het is een beetje als het droste-effect. Een spel met spiegels. En het is de bedoeling dat je als lezer dat spel ook ziet. Soms is dat spel bezwerend, doet het je adem versnellen. Soms laat het je een beetje los en zou je toch iets dichter bij het personage willen komen.

1924. De jonge Jane Fairchild, een wees, is een dienstmeisje. In die periode loopt een tijdperk ten einde. De oude grote huizen van de adel, met al hun conventies en onwankelbare code, ze zijn in de nieuwe tijd aangekomen, een beetje verbaasd en ontredderd. De verschillende families hebben ook zonen verloren in de oorlog. Nieuwe mogelijkheden dienen zich aan.

Op Mothering Sunday, eenmaal per jaar, krijgt het personeel een dag vrij om op bezoek te gaan bij de familie. Op weliswaar nog steeds paternalistische wijze krijgt Jane af en toe al wat vrijheden van haar baas. Ze mag boeken lezen, en andere werelden, andere manieren van in de wereld zijn, openen zich voor haar. Ze krijgt een telefoon van de enige nog overlevende zoon van een andere familie, die haar uitnodigt om met hem de dag door te brengen. Ze is al enkele jaren zijn minnares, ondanks het klassenverschil. Eerst betaalde hij haar, ondertussen zijn ze ‘vrienden’ geworden, wat neerkomt op stiekeme vrijpartijen. Maar op deze dag nodigt hij haar uit om bij hem thuis, in een echt bed, de liefde te bedrijven. Hij staat op het punt om in het huwelijk te gaan treden en wil blijkbaar nog even genieten van de vrijheid die hij ervaart met Jane.

In zijn huis zijn de bedienden weg. De familie waar zij werkt, vertrekt voor een afspraak met de twee families van het aanstaande koppel. De kust is vrij. Officieel gaat ze fietsen die dag en lezen. Ze rijdt naar hem toe, en mag door de voordeur naar binnen. De enkele uren die ze in zijn huis zal doorbrengen worden met telkens een nieuwe aanloop beschreven, met sprongen vooruit en terug in de tijd. Wat er staat te gebeuren wordt aangekondigd.

De man kan niet de hele dag blijven, hij moet vertrekken naar een afspraak met zijn verloofde. De momenten voor zijn vertrek lijken een eeuwigheid te duren. Zij wil elk moment, elk aspect ervan, elk detail van de omgeving in zich opnemen. In haar hoofd zijn er aan de ene kant de bekommernissen van het dienstmeisje en aan de andere kant ook iets als een gevoel van macht. Ze ligt naakt op het bed, en observeert hem, terwijl hij er een eeuwigheid over lijkt te doen om zich aan te kleden. In dat ene moment zijn ze bijna gelijken, en kantelt het evenwicht zelfs nog een beetje verder. Heel even is het alsof hij niet van haar weg wil. Hij zit vast in zijn wereld, in zijn codes. Hij zegt dat zij slimmer is, en dat is misschien wel zo.

Hij vertrekt, en zij doolt daarna nog een hele tijd, naakt, door het huis. Van kamer naar kamer. Als lezer denk je de hele tijd dat er daar, in dat huis, iets fout zal gaan. Maar het is niet zo, niet daar. Zij heeft de regie, kan als het ware die plek naar haar handen zetten.

Zodra ze weer aankomt bij de familie waar ze werkt, krijgt ze nieuws dat haar doet wankelen. De manier waarop haar baas haar betrekt in het gebeuren lijkt ook een verschuiven van de balans te suggereren.

Jane zal nadien stap voor stap haar eigen weg beginnen te gaan. De weg die de boeken haar hebben getoond. Ze zal uiteindelijk een succesvol auteur worden. Wat er werkelijk gebeurde die ene dag in 1924 zal ze nooit onthullen. Ze maakt haar verhalen, en gebruikt elementen van wat ze meemaakte. Die ene dag in 1924 was een dag waarop er iets eindigde, maar het was tegelijk de dag waarop ze besefte wat ze kon doen met een plek, met een ontmoeting, met de tijd, met een ervaring. Observeren kan de werkelijkheid intenser maken, het omzetten van dat alles in woorden, in literatuur, kan het tot een nieuwe werkelijkheid maken.

Mothering Sunday is een heel bijzonder boek. Je gaat als lezer bijna mee ademen met de mooie literaire taal, met het spel met motieven, met de eindeloze herformuleringen. Het wordt als een bezwerend ritme. Het blijft aan je kleven. Wanneer Jane door het lege huis wandelt, is het alsof je naast haar loopt, en tegelijk beseft dat hier iets gebeurt dat alleen maar eenmalig kan zijn.

Tegelijk, en misschien is dat omdat het boek iets te geconstrueerd is, of misschien is het de bedoeling, blijf je ook met enkele  vragen achter. In die ene, gecondenseerde dag, voel je hoe Jane haar wereld overstijgt en zich al heeft bevrijd van een context waarin anderen zullen vastlopen. Je voelt hoe ze in die kamer, met het open raam, alles ineens lijkt te zien. Als je dan nadien leest dat ze zelf schrijfster wordt, valt dat om een of andere reden tegen, hoewel het ook wel logisch is. Je ziet wel wat de auteur Swift wil doen, en je begrijpt wel waarom het personage Jane haar bestemming volgt, en toch is het alsof je de noodzakelijkheid, de onvermijdelijkheid van die weg niet voelt. Misschien is dat de bedoeling. Misschien was schrijven voor Jane de enige en juiste weg, maar was er maar één moment dat zo intens en noodzakelijk was in haar leven. Of misschien ligt het toch aan het boek, en dus aan de auteur Swift. Naar het einde van het boek is het alsof Swift er iets te veel beschouwingen over het schrijven in wil schuiven, en dan denk je als lezer soms dat je dichter bij Jane wilt komen. Maar dat dat alleen kan in die ene dag, daarover gaat het misschien net in dit boek. Vragen dus… Maar ook wel een heel erg mooi boek.