Je kiest de weg niet

Mensen die getroffen worden door een ernstige ziekte of die op een andere manier zwaar getekend zijn, worden vaak overvallen door allerlei vormen van zogenaamd goede raad. Een deel van die goede raad valt in de categorie ‘oorzaken en verklaringen’ en is dikwijls kwetsend en eigenlijk beledigend. Ik maakte het zelf mee in de periode toen ik ziek was, en hoor het telkens opnieuw, te veel, van vrienden die ook door een vreselijk lot getroffen worden. En het maakt me zo kwaad…

Hoe ga je om met iemand die kanker heeft? Er zullen wel geen vaste richtlijnen voor zijn, en iedereen doet het op haar of zijn manier. Het is ook niet gemakkelijk. Er zijn maar weinig mensen die gewoon kunnen luisteren, zonder te oordelen, en steun geven waar dat kan. Veel mensen zijn bang van de ziekte en willen er niet mee geconfronteerd worden. Het is gewoonweg heel moeilijk om iemand die je graag ziet te zien lijden. Maar zo vaak zijn mensen vooral bang van zichzelf. In de ziekte bij een ander zien ze de ziekte die ze zelf zouden kunnen krijgen, en dat is te moeilijk. Dus krijg je als kankerpatiënt al heel snel te horen dat “alles nu voorbij is” en dat je toch weer ‘gewoon’ kunt doen zodra je een kritische drempel over bent. Dat is op zich al moeilijk. In zekere zin is kanker nooit over, en zeker niet in de eerste periode. Je bent niet meer de persoon die je voor de ziekte was, en zult het ook nooit meer zijn.

Maar een van de moeilijkste aspecten van het ziekteproces zijn die mensen die je komen verklaren wat je hebt, en waarom je het hebt. Vooral als er een wankele new-age-saus over wordt gegooid kan het helemaal erg worden. In heel wat gevallen kun je een oorzaak aanduiden. Wie ervoor kiest zijn of haar hele leven te roken, weet welk risico er genomen wordt. Dan is de oorzaak duidelijk, al is het lijden niet minder erg. Wie getroffen wordt door een goed af te bakenen externe oorzaak, bv. longvlieskanker door asbest, weet wat de oorzaak is. Het is een gruwelijk lot, dat je bijna waanzinnig kan maken van onmacht, maar het is duidelijk. Maar in veel gevallen is er geen duidelijke oorzaak aan te wijzen die verklaart waarom die ziek wordt en die niet. Omgaan met die toestand van niet te weten is erg moeilijk, soms nog vooral voor de anderen. Ze willen hun eigen onrust stillen en willen een zin zoeken, een oorzaak voor de ziekte en een zin van het lijden. En als er dan een verklaring komt in de lijn van: je hebt dit zelf gekozen, dan ga ik helemaal door het dak. Je krijgt dan verhalen te horen die ervan uitgaan dat op een of ander onderbewust of kosmisch niveau een keuze gemaakt is dat dit jouw weg is in dit leven. Je hebt dan nog variaties tussen enerzijds iets als ‘de kosmos heeft een plan met jou en wil je testen’ en anderzijds ‘je hebt zelf ooit en ergens voor deze bestemming gekozen’.

Sommige dingen heb je zelf in de hand wanneer je ziek wordt. Als je de kracht en de energie vindt om hard te vechten kan het zijn dat dat je helpt. Zo vaak echter ook niet. De meest prachtige mensen die ook nog eens de grootste vechters zijn, krijgen een vreselijke ziekte en overleven het niet. En als je de ziekte overleeft of terwijl je ziek bent kun je tot op zekere hoogte kiezen hoe je met die situatie omgaat. Het kan zijn dat je iets leert uit de ziekte dat jouw leven verandert en rijker maakt. (Ik kan dat beamen trouwens.) Maar dat is iets heel anders dan zeggen dat het lijden zin heeft en dat dat lijden op jouw weg kwam opdat je iets zou leren. Het kan zijn dat je eigen confrontatie met de dood je af en toe de kracht geeft om met minder angst de mogelijke dood bij anderen te zien. Maar het wordt nooit minder erg om een ander te zien sterven aan een ziekte die je zelf ook had, integendeel.

Als kankerpatiënt, of als partner of dichte vriend van zo iemand zijn de ‘verklaringen’ vaak kwetsend en beledigend. De mensen met die verklaringen leggen iets als een pakje bij jou. Daarmee sussen ze misschien hun eigen onrust en hoeven ze niet in hun diepste wezen de naakte confrontatie aan te gaan met de zinloosheid van dat lijden en de dood die erop kan volgen. Maar jij krijgt het gevoel dat alles jouw schuld is en dat je voor de rest ook gewoon alles zelf kunt kiezen. Onzin natuurlijk. Je kunt je te pletter vechten tegen een kloteziekte, je kunt met elke vezel van je lijf willen leven, het kan zijn dat het gewoon niet gaat. En daar komt de kosmos niet echt in tussen.

Over de betekenis van het lijden is erg veel te zeggen, en mensen denken daar al eeuwen over na. Het is een existentiële vraag, waar ook zinnige dingen over te zeggen zijn. Al is het maar het verkennen van je onmacht en de confrontatie met het grote zwijgen als je de reden zoekt van dit of dat. Maar soms wordt er echt een beschamend zooitje van gemaakt. Met name in een bepaald soort new-age-denken waar men alles telkens opnieuw herleidt tot ‘je kiest het zelf’. Dat doet enorm onrecht aan de feitelijke verschillen tussen mensen, en kan ook de spons vegen over reële verantwoordelijkheid van mensen voor het lijden van anderen. Of je op een bepaalde manier met je ziekte of je kwetsuren omgaat is maar een deel van het verhaal.

Als je kanker krijgt als gevolg van nalatigheid door bv. een bedrijf dan moet je ook over die verantwoordelijkheid praten. Als je kanker krijgt zonder aanwijsbare oorzaak dan heb je een objectieve handicap tegenover andere mensen die die ziekte niet hebben. Je leven is anders, moeilijker en soms minder goed dan wanneer je die ziekte niet zou gehad hebben. Wanneer iemand als kind mishandeld wordt, kan het zijn dat de kwetsuren daarvan zo groot zijn dat de rest van dat leven objectief gezien ‘beperkt’ is. Het is beledigend te doen of het er enkel over gaat of die persoon ervoor ‘kiest’ om nadien een volwaardig leven uit te bouwen. Iemand is verantwoordelijk voor die kwetsuren, en als die persoon die daden niet had gesteld, zou het leven van de gekwetste anders zijn geweest, met meer kansen. Iemand die MS krijgt, en voelt hoe alles alleen maar ‘minder’ wordt, heeft objectief een handicap en heeft dus minder keuzemogelijkheden dan anderen om een volwaardig leven uit te bouwen, wat dat leven ook is. Dat ontkennen, of verzuipen in een verhaal over de zin van een ziekte of van het lijden of in slappe theorieën die zeggen dat iedereen toch volledig zijn of haar leven kiest, is beledigend. Je kiest de weg niet, heel vaak toch niet. Misschien kun je voor een deel kiezen hoe je op die weg loopt. Dat is al heel veel. Daarover heel voorzichtig praten, en vooral luisteren, en tegelijk kiezen voor echt mededogen met wie lijdt, lijkt me de enige zinvolle manier om ermee om te gaan.