In tijden van afnemend licht

In tijden van afnemend licht. Alleen al voor zo’n mooie titel zou je even gaan zitten. En voor het boek met die naam moet je dat zeker doen, want het is een geweldig boek. Een familie-epos, dat tegelijk ook het verhaal van de voormalige DDR is. Een staat die een groot en leidend licht moest zijn voor anderen, maar die een plek werd waar langzaam het licht uitging. Een ‘experiment’ dat mislukte, maar ook een plek waar gewone mensen leefden en er het beste van probeerden te maken. De Duitse auteur Eugen Ruge brengt al die verhalen samen in een indringend, maar tegelijk ook licht en tragikomisch boek, in een schitterende stijl en een ingenieuze compositie.

Het boek steunt mee op het leven van de auteur en vertelt over verschillende generaties heen het verhaal van de 20^ste eeuw. De rode draad in het boek is het feest voor de negentigste verjaardag van Wilhelm Powileit. Wilhelm is heel zijn leven een trouwe aanhanger geweest van de Duitse communistische partij. Hij is een stalinist. Samen met Charlotte komt hij na de Tweede Wereldoorlog terug uit Mexico, waar zij in ballingschap verbleven. Zij komen in wat dan de DDR is geworden, nog voor de bouw van de Muur. De twee kinderen van Charlotte, Werner en Kurt zijn in de oorlog naar de Sovjet-Unie gevlucht. Werner verdwijnt, en Kurt komt daar in een strafkamp terecht. Na jaren kan hij terugkeren naar de DDR, samen met Irina, zijn Russische vrouw. Kurt gaat als historicus aan het werk, en zal zijn hele leven aan ‘officiële’ geschiedschrijving doen. De twijfel over de zin van dat alles groeit gestaag. Alexander is de zoon van Kurt en Irina, en hij heeft ook een zoon, Markus. Wilhelm, Kurt, Alexander en Markus staan voor verschillende momenten in die eeuw, en voor verschillende keuzes of richtingen die een leven uit kan gaan.

Het boek cirkelt dus rond het verjaardagsfeest van Wilhelm, op 1 oktober 1989, kort voor de val van de Muur. Op dat feest, van de stilaan dementerende Wilhelm, komt alles samen. De bestofte functionarissen van de partij komen hun grote kameraad eren, praten over wat er beweegt in Hongarije en de Sovjet-Unie. Alexander, die al jaren als vaste taak op het feest heeft om de tafel uit te trekken, is net gevlucht naar het Westen. Kurt kijkt toe, zal een voor hem belangrijke beslissing nemen. Wilhelm zingt het oude lied van de partij “die altijd gelijk heeft”. Charlotte ziet hoe haar wereld verkruimelt. En op het einde van het feest zakt de grote tafel met alle hapjes in elkaar, een voorafschaduwing van de onafwendbare val van de Muur enkele weken later.

Het boek heeft een erg knappe constructie. Elk hoofdstuk speelt zich af op een bepaald moment in de tijd. Tussen 1952, wanneer Wilhelm en Charlotte nog in Mexico zijn, en 2001, wanneer Alexander op zoek gaat naar de sporen van zijn grootmoeder in Mexico. Vijf hoofdstukken spelen zich af in 2001, zes op die bewuste dag in 1989. En in zowat elk hoofdstuk dat zich situeert voor 2001 krijg je als lezer telkens een ander perspectief. Via een van de personages, en ook telkens in een subtiel andere stijl, kijk je mee naar de gebeurtenissen. In het begin van het boek moet je heel even wennen aan die structuur, maar naarmate je verder leest merk je bladzijde na bladzijde hoe slim het geheel is opgebouwd. Je maakt niet alleen kennis met zoveel levens, je kunt ook vanuit verschillende hoeken naar het grote feest en zo naar de familie kijken.

Het is ongelooflijk knap hoe de auteur de levens en de context van de geschiedenis met elkaar verweeft. Als je bij wijze van spreken niets zou weten over de geschiedenis van Duitsland dan kun je een heerlijke familiesaga lezen met personages die vaak wel vreselijke dingen hebben meegemaakt, maar die op een aandoenlijke wijze door het leven strompelen. De stijl waarin die levens worden beschreven, straalt een milde afstandelijkheid uit die op een wat onderkoelde wijze de vaak hilarische situaties voor zich laat spreken. En wie voorbij de familieverhalen wil lezen, krijgt op een erg ingenieuze wijze allerlei details over het leven in de DDR. Verspreid over de verschillende hoofdstukken worden lege plekken in de verhalen van de personages ingevuld, en zo krijg je ook elementen over de geschiedenis van de DDR en over de illusies en verzwegen werkelijkheden van de communistische heilstaat. In de conflicten tussen de verschillende generaties kun je ook telkens de kritiek lezen van de ene op de zelfbegoocheling van de andere. Maar de auteur doet dat allemaal op een heel subtiele wijze. Je leest het verhaal van een familie. Je krijgt geen verhaal over de val van de Muur. Maar je krijgt onder meer wel het verhaal te horen over het merkwaardige verbond tussen communisten en nazi’s (tegen de sociaaldemocraten) in het vooroorlogse Duitsland. Die dingen worden altijd in kleine porties geserveerd, soms nauwelijks merkbaar, soms op een onverwacht moment. Naarmate je verder doordringt in het boek, merk je hoe subliem het allemaal in elkaar zit.

Het is moeilijk om niet te gaan houden van de verschillende hoofdpersonages. Je ziet ze de hele tijd als in een film voor je. In de ‘officiële’ loop der dingen, zoals de partij die wil zien, draait veel om de mannen. In het werkelijke leven zijn het de vrouwen die soms meer bepalen wat er echt gebeurt. De vrouwen in dit boek zijn schitterende wezens, die met al hun beperkingen en niet vervulde dromen de boel bij elkaar houden.

In tijden van afnemend licht is een boek dat je niet weg kunt leggen. Regelmatig zit je hardop te lachen. Tegelijk heb je het gevoel dat je echt iets hebt geleerd over hoe het was. Je begrijpt meer over de zwarte bladzijden en de hypocrisie van een experiment dat gedoemd was om te mislukken. Maar tegelijk begrijp je ook meer over het gewone leven van gewone mensen in dat land dat de DDR was. Je ziet de pervertering van idealen, maar voelt ook hoe mensen oprecht door die idealen konden gedreven zijn. Je ziet wat onhoudbaar was geworden, maar ook welke waarden verloren zijn gegaan na de Wende. Het ongelooflijk knappe is dat het boek nergens uitleggerig is. Het gaat in de eerste plaats over die familie, gekwetst en getekend door de tijd. Die familie, die ook gewoon een familie is. Het gaat ook over het afnemend licht in de hoofden van Wilhelm en Kurt en hoe zonen daarmee omgaan. Het gaat over liefde en dromen die niet uitkomen. Het gaat over Alexander die vrede lijkt te vinden in Mexico ver van en tegelijk dichtbij zijn familie.

Eindeloos veel verhalen zijn met elkaar verweven in een boek dat veel dunner lijkt dan het werkelijk is. Met In tijden van afnemend licht heeft Eugen Ruge een krachttoer uitgehaald. Zonder meer een schitterend boek.