Levels of life

You put together two things that have not been put together before. And the world is changed. Zo begint Levels of Life, het heel erg mooie nieuwe boek van Julian Barnes (de Nederlandse vertaling komt later dit jaar uit). Met die zin beginnen de drie onderdelen van dit boek. Het gaat over ballonvaart, over fotografie, over de liefde, en vooral ook over de rauwe pijn na de dood van de liefde van je leven. De mogelijkheid van een grote liefde ligt besloten in het aardoppervlak, maar daarvoor moet je wel opstijgen. Het avontuur is ook het risico van de val, waarna de afdaling naar de onderwereld kan volgen. Dit boek is niet zomaar een autobiografisch relaas over de overleden echtgenote van de auteur, het is een literaire ballonvaart die de onnoembare pijn de lucht in trekt. Het enige leven dat ons kan verzoenen met het leven op de grond is het leven daarboven, en daar beweegt ook dit boek. Een boek van een ingehouden, ‘luchtige’ schoonheid, dat je stil achterlaat.

Het lijkt misschien een beetje raar, dat dit boek uit drie afzonderlijke delen bestaat. Een verhaal over ballonvaart, over een liefdesgeschiedenis tussen twee bijzondere figuren om dan uit te komen bij de scherpe pijn van het verdriet. Maar naarmate je vordert in het boek, voel je hoe alles met elkaar samenhangt, hoe de eerste twee delen bijna dwingend naar het derde leiden. Het persoonlijke wordt verweven met een literaire vorm en ontstijgt zo, in de woorden, een te aardse directheid. Het boek beweegt tussen de ‘levels of life’, van de lucht, over de grond naar de onderwereld.

In het eerste deel The sin of height lezen we het verhaal van de geschiedenis van de ballonvaart. Enkele figuren worden gevolgd: Colonel Fred Burnaby, de beroemde actrice Sarah Bernhardt en Félix Tournachon. Die laatste is beter gekend als de bekende fotograaf Nadar. Het is het verhaal van het verlangen naar daarboven, van grootse gevoelens, van het nog niet weten hoe alles werkt, van risico’s op de val. Barnes beschrijft alles met een lichte toets, in schitterende, ingehouden zinnen. Met de verhalen krijg je eigenlijk alle beelden en metaforen voor wat later zal volgen: een inzicht in de ‘gevaarlijke’ liefde. De enig mogelijke liefde, die naam waardig. De twee dingen die in dit deel worden samengebracht, zijn de ballonvaart en de fotografie. Nadar is de eerste die de fotografie mee de lucht in neemt. Tot dan toe was het beeld dat we via de fotografie van de werkelijkheid kregen er een dat aan het aardoppervlak gebonden was. Nadar verandert dat idee grondig, door via de foto’s de kijker de kans te geven om afstandelijk te kijken, en zo de dingen in een ruimer en ander perspectief te zien. Wat begon met schuchtere foto’s uit een ballon vond een eindpunt in foto’s van de aarde, getrokken vanuit een ruimtecapsule. Goede literatuur kan ook wat die foto’s konden.

In het tweede deel On the level vinden we het relaas van de liefdesaffaire tussen  Fred Burnaby en Sarah Bernhardt. Twee personages die niet anders kunnen dan met grote verlangens leven, een beetje grootser dan het hier en nu van het ‘gelijkvloers’. Burnaby voelt zich heel erg aangetrokken tot Bernhardt, en is bereid zijn hele leven voor haar om te gooien. Het is een bewonderende, bijna hoofse liefde. Zij geeft een stuk toe, maar ontvlucht uiteindelijk een keuze voor vastigheid, ze kan niet leven met ankers. In zijn hart zal hij nooit afscheid kunnen nemen van haar. Zij is zijn onherroepelijke, maar ook onbereikbare liefde. Op de aarde kunnen ze niet samen zijn, en in dezelfde ballon komen ze nooit terecht. Twee mensen die heel verschillend zijn komen samen, er is een uitzicht op iets groots, maar het lukt niet. In dit deel komen voorzichtig verwijzingen binnensijpelen die het hebben over ‘de’ liefde. Hoe de dingen zijn, bijna onvermijdelijk. So why do we constantly aspire to love? Because love is the meeting point of truth and magic. Truth, as in photography; magic, as in ballooning.

En zo is het pad voorbereid voor het derde deel, The loss of depth, dat je toch, vanaf de eerste pagina frontaal raakt. Barnes beschrijft, met omwegen, de periode na de dood van zijn vrouw Pat Kavanagh, met wie hij dertig jaar getrouwd was, en die in 2008 stierf aan een hersentumor. Vlijmscherp, maar in zachte woorden, geeft Barnes fragmenten vrij. Over hoe zijn vrienden en kennissen met hem spreken, of niet spreken, over zijn overleden vrouw. Over de verschillende woorden die worden gebruikt voor de dood. Over hoe de pijn werkt doorheen de tijd, en over clichés die niet kloppen. Over praten tegen je vrouw die er niet meer is. Over de mogelijkheid overwegen om zelf uit het leven te stappen, en over de reden waarom je dat niet doet. (Zij leeft in jouw herinneringen, eigenlijk alleen daar nog, dus als jij sterft, sterft zij ook, nog eens.) Telkens korte stukjes, waar de genadeloosheid doorheen schemert. Maar zo aangrijpend mooi dat je het boek nauwelijks durft neerleggen.

Levels of life is geen autobiografisch testament. Het is een literaire tekst, die een persoonlijk verhaal wegtrekt van het gelijkvloers waar de woorden enkel zouden kunnen ‘beschrijven’ wat niet beschreven kan worden. Barnes zegt iets over de liefde van zijn leven, die een liefde is, en onherroepelijk de risico’s en de pijn van de liefde in zich draagt. Die liefde kan alleen zijn wat ze is, als je bereid bent je verlangen te volgen naar de wolken. De nauwelijks te vermijden harde landing moet je erbij nemen. En daar, op die zondige hoogte, bewegen ook de woorden van dit boek. Barnes heeft een manier van schrijven die heel accuraat is, zonder woorden die uit de toon vallen. Spektakel zit er niet in zijn zinnen, maar onder het oppervlak voel je veel bewegen. Het is alsof je steeds de wind voelt tussen zijn zinnen. De afstand die ze zo creëren zijn tegelijk de enige manier om iets te zeggen over de grote liefde en de enige manier om de onmetelijkheid van het verdriet te benaderen. Levels of life is een heel bijzonder boek, dat je na de laatste bladzijde heel voorzichtig sluit en naast je neerlegt.